آثار شوم

بدون شک مسلک جبر آن طور که اشاعره گفتهاند که بکلّی بشر را فاقد اختیار و آزادی میدانند آثار سوء اجتماعی زیادی دارد؛ مانند میکرب فلج، روح و اراده را فلج میکند. این عقیده است که دست تطاول زورگویان را درازتر و دست انتقام و داد خواهی زورشنوها را بستهتر میکند. آن کس که مقامی را غصب کرده و یا مال و ثروت عمومی را ضبط نموده است دم از موهبتهای الهی میزند و به عنوان اینکه هر چه به هر کس داده میشود خدادادی است و خداست که به منعم دریا دریا نعمت و به مفلس کشتی کشتی محنت ارزانی فرموده است، بهترین سند برای حقّانیت و مشروعیت آنچه تصاحب کرده ارائه میدهد، و آن که از مواهب الهی محروم مانده به خود حقّ نمیدهد که اعتراض کند، زیرا فکر میکند این اعتراض، اعتراض به «قسمت» و تقدیر الهی است و در مقابل قسمت و تقدیر الهی باید صابر بود، سهل است، باید راضی و شاکر بود. ظالم و ستمگر از اعمال جابرانه خود به بهانه سرنوشت و قضا و قدر رفع مسؤولیت میکند، زیرا او دست حقّ است و دست حقّ سزاوار طعن و دق نیست، و به همین دلیل مظلوم و ستمکش نیز آنچه از دست ستمگر میکشد تحمّل میکند، زیرا فکر میکند آنچه بر او وارد میشود مستقیما و بلا واسطه از طرف خداست و با خود میگوید مبارزه با ظلم و ستمگری هم بیهوده است، زیرا پنجه با پنجه قضا افکندن است، و هم ضدّ اخلاق است، زیرا منافی مقام رضا و تسلیم است.

معتقد به جبر، چون رابطه سببی و مسبّبی را در اشیاء، بالخصوص در میان انسان و اعمال و شخصیت روحی و اخلاقی او از یک طرف و میان آینده سعادت بار یا شقاوت بارش از طرف دیگر منکر است، هرگز در فکر تقویت شخصیت و اصلاح اخلاق و کنترل اعمال خود نمیافتد و همه چیز را حواله به تقدیر میکند.

استفاده های سیاسی

تاریخ نشان میدهد که مسأله قضا و قدر در زمان بنی امیه مستمسک قرص و محکمی بوده برای سیاستمداران اموی. آنها جدّاً از مسلک جبر طرفداری میکردند و