علم خدا گذشته است و دسته دیگر بگوید همه چیز در علم خدا نگذشته است؛ یک دسته بگوید بشر درکار خود مختار و آزاد است و دسته دیگر بگوید بشر مختار و آزاد نیست؛ یک دسته بگوید همه چیز وابسته به مشیت خداوند است و دسته دیگر بگوید همه چیز بسته به مشیت و اراده حقّ نیست. بلکه علّت اینکه این دو دسته متعارض شناخته شدهاند این است که به عقیده متکلّمین و برخی از مفسّرین لازمه اینکه همه چیز به تقدیر الهی باشد این است که انسان آزاد نباشد؛ آزادی با مقدّر بودن سازگار نیست، و لازمه اینکه همه چیز در علم خدا گذشته است، این است که همه چیز باید جبرا و بدون اختیار صورت گیرد، و الّا علم خدا جهل خواهد بود.

و از آن طرف، لازمه اینکه انسان خود عامل مؤثّر در خوشبختی و بدبختی خود باشد و سرنوشت خود را در اختیار داشته باشد که خوب کند یا بد، این است که تقدیری قبلی درکار نباشد. پس یک دسته از این دو دسته آیات باید تأویل شوند.

کتب کلامی و تفسیری اشاعره و معتزله پر است از تأویل و توجیه. معتزله آیات تقدیر را تأویل کردند و اشاعره آیات اختیار را. برای نمونه به تفسیر امام فخر رازی که فکر اشعری دارد، و به کشّاف زمخشری که فکر معتزلی دارد میتوان مراجعه کرد.

علیهذا اگر نظر سوّمی باشد که بتواند این تعارض ظاهری را حلّ کند و هیچ گونه منافاتی بین قضا و قدر الهی به طور مطلق- یعنی علم سابق و ماضی و نافذ الهی و مشیت مطلقه او- و بین اختیار و آزادی بشر و در دست داشتن او سرنوشت خود را قائل نباشد، احتیاجی به تأویل هیچ یک از این دو دسته آیات نخواهد بود.

چنانکه بعداً خواهیم گفت مطلب از همین قرار است؛ یعنی نظر سوّمی وجود دارد که هیچ گونه تناقض و تعارضی میان این دو دسته از آیات نمیبیند؛ تنها کوتاهی فهم علمی متکلّمین و بعضی از مفسّرین و شارحین بوده است که این تعارض را به وجود آورده است.

اصولا معنی ندارد که در کتاب مبین الهی تعارض و اختلاف وجود داشته باشد و نیاز باشد که برخی از آیات را برخلاف ظاهری که هست تأویل کنیم. حقیقت این است که در قرآن کریم، در هیچ موضوعی از موضوعات، حتّی یک آیه هم وجود ندارد که نیازمند به تأویل باشد. متشابهترین آیات قرآنی نیز چنین نیست، و این خود بحث مفصّلی است که از حدود این رساله خارج است و شاید بتوان گفت اعجاز آمیزترین جنبههای قرآن مجید همین جهت است.