جبریون میگفتند مقصود از کلمه قدری، منکرین تقدیر الهی میباشند؛ مخالفانشان میگفتند مقصود از کلمه قدری کسانی هستند که همه چیز حتّی اعمال بشر را معلول قضا و قدر میدانند. شاید علّت اینکه این کلمه بر منکرین تقدیر بیشتر چسبید، یکی رواج و شیوع مکتب اشعری و در اقلیت قرار گرفتن مخالفین آنها بود، دیگر تشبیه به مجوس است زیرا آنچه از مجوس معروف است این است که تقدیر الهی را محدود میکردند به آنچه که به اصطلاح خیر مینامیدند، و امّا شرور را خارج از تقدیر الهی میدانستند؛ مدّعی بودند که عامل اصلی شرّ اهریمن است.

تعارضها

گفتیم که از نظر غالب مفسّرین و متکلّمین، آیات قرآن در زمینه سرنوشت و آزادی و اختیار انسان، متعارض میباشند و ناچار یک دسته از آیات را باید تأویل و برخلاف ظاهر حمل کرد.

این نکته باید گفته شود که تعارض بر دو قسم است: گاهی به این صورت است که یک سخن، سخن دیگر را صراحتا و مطابقتا نفی میکند؛ مثلا یکی میگوید پیغمبر در ماه صفر از دنیا رفت، دیگری میگوید پیغمبر در ماه صفر از دنیا نرفت. در اینجا جمله دوّم صریحاً مفادّ جمله اوّل را نفی میکند. گاهی این طور نیست؛ جمله دوّم صریحاً مفاد جمله اوّل را نفی نمیکند، امّا لازمه صحّت و راستی او بطلان و کذب مفاد جمله اوّل است؛ مثل اینکه یکی میگوید پیغمبر در ماه صفر از دنیا رفت، دیگری میگوید پیغمبر در ماه ربیع الاوّل از دنیا رفت. البتّه لازمه اینکه پیغمبر در ماه ربیع الاوّل از دنیا رفته باشد این است که در ماه صفر از دنیا نرفته باشد.

اکنون باید ببینیم تعارض آیات قرآن با یکدیگر در مسأله قضا و قدر و اختیار و آزادی بشر از کدام نمونه است؟ آیا از نمونه اوّل است که صریحا یکدیگر را نفی میکنند و یا از نمونه دوّم است که گفته میشود لازمه مفاد هر یک از این دو دسته، نفی و طرد مفاد دسته دیگر است؟

مسلّما آیات قرآن صراحتا یکدیگر را در این مسأله نفی نمیکنند و تعارض آنها از نوع اوّل نیست، زیرا چنانکه میبینیم این طور نیست که یک دسته بگوید همه چیز مقدّر شده و دسته دیگر بگوید همه چیز مقدّر نشده است؛ یک دسته بگوید همه چیز در