طرفداران اختیار و آزادی بشر را به عنوان مخالفت با یک عقیده دینی میکشتند یا به زندان میانداختند، تا آنجا که این جمله معروف شد: «الجبر و التّشبیه امویان، و العدل و التّوحید علویان».

قدیمترین کسانی که مسأله اختیار و آزادی بشر را در دوره اموی عنوان کردند و از عقیده آزادی و اختیار بشر حمایت کردند، مردی از اهل عراق به نام معبد جهنی و مرد دیگری از اهل شام معروف به غیلان دمشقی بودند. این دو نفر به راستی و درستی و صدق و ایمان شناخته میشدند. معبد به همراهی ابن اشعث خروج کرد و به دست حجّاج کشته شد و غیلان نیز پس از آنکه حرفهایش به گوش هشام بن عبد الملک رسید، به دستور هشام دستها و پاهایش را بریده، سپس او را به دار آویختند.

در کتاب تاریخ علم کلام تألیف شبلی نعمان جلد اوّل صفحه 14 مینویسد:

«اگر چه برای اختلاف عقاید تمام عوامل و اسباب فراهم بود، لکن آغاز آن از سیاست و پولتیک یا مقتضیات مملکتی بوده. در زمان امویان چون بازار سفّاکی رواج داشت، قهرا در طبایع شورش پیدا میشد؛ لکن هر وقت کلمه شکایتی از زبان کسی در میآمد، طرفداران حکومت حواله به تقدیر کرده و او را ساکت و خاموش میکردند که آنچه میشود، مقدّر و مرضی خداست و نباید هیچ دم زد: آمنّا بالقدر خیره و شرّه. در زمان حجّاج، معبد جهنی که از تابعین بود و بسیار دلیر و راستگو بود، یک روز از استاد خود حسن بصری پرسید: اینکه از طرف بنی امیه مسأله قضا و قدر را پیش میکشند، تا کجا این حرف راست است و درست؟ او گفت: ایشان دشمنان خدا هستند، دروغ میگویند.»

عبّاسیان هر چند سیاستشان با امویان مخالف بود و گروهی از آنها، بالاخصّ مأمون و معتصم، از معتزله که یکی از عقایدشان آزادی و اختیار بشر بود حمایت کردند، امّا از زمان متوکل به بعد ورق برگشت و از عقاید اشاعره که از آن جمله مسأله جبر است، حمایت کردند و از آن به بعد مذهب اشعری، مذهب رایج و عمومی جهان اسلام شد.

بدون شک رواج و نفوذ مذهب اشعری در عالم اسلام آثار زیادی گذاشت. فرق دیگر مانند شیعه هر چند رسماً از آنها تبعیت نمیکردند. امّا از نفوذ عقاید آنها مصون نماندند. لهذا با آنکه مکتب شیعی با مکتب اشعری مخالف است- و البتّه با مکتب معتزلی هم صد در صد موافق نیست- در ادبیات عربی و فارسی شیعی، آن اندازه که از