اجتماع یا فرد؟

دانشمندان تحت عنوان «اصالت فرد یا اجتماع» بحثی دارند که آیا فرد، اصل است یا جامعه؟ گاهی از جنبه فلسفی بحث میشود و منظور این است که آیا فرد، امر حقیقی است و جامعه امر اعتباری و انتزاعی؟ یا برعکس، جامعه امر حقیقی است و فرد، امر اعتباری و انتزاعی؟ البته در اینجا بالخصوص شقّ سوم هم قابل فرض است و آن اینکه هر دو اصیل و حقیقی باشند و به نظر ما این شق، تنها شقّ صحیح است؛ و گاهی از جنبه حقوقی و «فلسفه قانون» بحث میشود و منظور این است که آیا هدف قانون باید «سعادت فرد» باشد یا «قدرت اجتماع»؟ طرفداران اصالت فرد میگویند قانونگزار باید تا جایی که ممکن است آسایش و رفاه و تنعّم و آزادی افراد را در نظر بگیرد، خوشبختی فرد در درجه اول اهمیت قرار دارد، نباید به بهانه مصالح جامعه، خوشی و سعادت افراد را سلب کرد مگر در جایی که خطر اضمحلال و متلاشی شدن اجتماع در میان باشد؛ تنها در چنین موردی است که مصلحت اجتماع را باید بر مصلحت فرد مقدّم داشت، زیرا اگر اجتماع متلاشی شود فرد هم قهراً از بین میرود، و در حقیقت اینجا نیز حال فرد و مصلحت او رعایت شده است. اما طرفداران اصالت اجتماع میگویند: آنچه در درجه اول اهمیت قرار دارد نیرومندی و سربلندی جامعه است، قانونگزاران و سیاستمداران باید نیرومندی و سربلندی و عزّت اجتماع را وجهه همّت خویش سازند. افتخارات فرد، آسایش و خوشی فرد، سعادت و نیکبختی فرد، آزادی فرد و هر چه که مربوط به فرد است باید فدای جامعه گردد، جامعه باید سربلند گردد و لو آن که همه افراد آن در رنج و بدبختی بسر برند.

برای مقایسه این دو سیستم فکری، بودجه دولتی کشور را در نظر میگیریم. اگر زمامداران کشور، اصالت فردی فکر کنند سعی خواهند کرد که بودجه کشور خود را به برنامههایی اختصاص دهند که عهدهدار آسایش افراد ملت و بهبود اقتصاد عموم مردم کشور گردد و لو آنکه آهنگ پیشرفت جامعه کند گردد؛ ولی اگر اصالت اجتماعی بیندیشند، به احتیاجات افراد توجه نکرده، سعی میکنند برنامههایی طرح کنند که هر چه بیشتر زمینه پیشرفت اجتماع را در آینده و موجبات سربلندی اجتماع را در میان سایر اجتماعها تأمین کند. برنامههای پرواز در فضا که کشورهای مقتدر جهان دارند ناشی از این طرز تفکر است. چنانکه میدانیم این برنامهها بر برنامههای بهداشتی، آموزش عمومی و تربیتی تقدّم یافته است. برای طرّاحان این برنامهها مهم نیست که