افرادی از کشورشان در گرسنگی و بیماری و جهل و بیخبری بسر برند؛ آنچه مهم است سربلندی و افتخار کشورشان است. خرج این برنامهها به قدری سنگین و کمرشکن است که پشت مردم این کشورها را خم کرده است و با وجود اینکه آن دولتها بیش از پنجاه درصد ثروت دنیا را با لطائف الحیل میربایند باز دچار کسر بودجه هستند.

مسأله این است که اگر بودجه کلان، در یک برنامه اقتصادی یا بهداشتی یا فرهنگی که به نفع عموم طرح شده است مصرف گردد ممکن است رفاه و آسایش و آزادی زیادی برای افراد ملت بوجود آورد، ولی اگر این بودجه، صرف همین برنامهها گردد- در حالی که همه افراد را له میکند- موجب افتخار و سیادت آن اجتماع میگردد.

طرفداران اصالت اجتماع میگویند: در درجه اول باید قدرت و افتخارات اجتماع را مورد اهمیت قرار داد؛ و طرفداران اصالت فرد میگویند: در درجه اول باید منافع و آسایشها و آزادیهای افراد مورد توجه قرار گیرد.

غرض از طرح این موضوع، توجه دادن به این نکته است که حساب جزء غیر از حساب کلّ است. ممکن است چیزی که برای جزء زیانمند و زشت است برای کل سودمند و زیبا باشد.

تفاوت ظرفیتها

در مورد جامعههای بشری، چنانکه گفتیم گاهی بین جزء و کل تزاحم پدید میآید، یعنی گاهی لازم میآید که به خاطر رعایت صلاح اجتماع، فردی از حقوق خودش محروم گردد. ولی در مورد نظامات طبیعی جهان چنین نیست. در اینجا به هیچ جزئی به خاطر اینکه مجموعه جهان زیبا گردد ستم نشده است.

از آنچه در بخش دوم تحت عنوان «راز تفاوتها» بیان کردیم روشن شد که اختلافها و تفاوتهایی که مجموعه جهان را به صورت یک تابلوی کامل و زیبا درآورده است اختلافهای ذاتی است؛ پستها و موقعیتهایی که در آفرینش برای موجودات، معین شده است مانند پستهای اجتماعی نیست که قابل تبدیل و تغییر باشد.

این پستها نظیر خواصّ اشکال هندسی، ذاتی موجودات است. وقتی میگوییم خاصیت مثلّث این است که مجموع زاویههایش برابر با دو قائمه است و خاصیت مربّع این است که مجموع زوایایش برابر با چهار قائمه است معنایش این نیست که