روگردان میشوند؛ همچنانکه اگر کوهستانها و سرزمینهای مرتفع نبود سرزمین دشت نبود و آب از بالا به پایین سرازیر نمیشد.

در حقیقت، جاذبه زیبارویان از دافعه زشت رویان نیرو میگیرد. جادوگری و افسونگری زیبایی از صدقه سر بیفروغی زشتی است. زشتها بزرگترین حق را بر گردن زیباها دارند. اگر زشتها نبودند زیباها جلوه و رونق نداشتند. اینان معنا و مفهوم خود را از آنان گرفتهاند. اگر همه یکسان بودند نه تحرّکی بود و نه کششی و نه جنبشی و نه عشقی و نه غزلی و نه دردی و نه آهی و نه سوزی و نه گدازی و نه گرمی و حرارتی.

این یک پندار خام است که گفته میشود اگر در جهان همه چیز یکسان بود، جهان بهتر بود. گمان میکنند که مقتضای عدل و حکمت این است که همه اشیاء همسطح باشند، و حال آنکه فقط در همسطح بودن است که همه خوبیها و زیباییها و همه جوش و خروشها و همه تحرّکها و جنبشها و نقل و انتقالها و سیر و تکاملها نابود میگردد.

اگر کوه و درّه، همسطح بودند دیگر نه کوهی وجود داشت و نه درهای. اگر نشیب نبود فرازی هم نبود. اگر معاویه نمیبود، علی بن ابی طالب با آنهمه شکوه و حسن وجود نمیداشت. «درکارخانه عشق از کفر ناگزیر است».

البته نباید تصور کرد که صانع حکیم برای آنکه نظام موجود نظام احسن بشود، موجوداتی که برای همه آنها علی السّویه ممکن بوده است که زیبا یا زشت باشند، و او برای آنکه نظرش به کل و مجموع بوده است، یکی را که ممکن بود زیبا باشد زشت قرار داد و دیگری را که ممکن بود زشت باشد زیبا قرار داد و با قید قرعه و یا یک اراده گزاف مآبانه هر یک از آنها را برای پست خود انتخاب کرد.

قبلًا گفتیم که نظام جهان، چه از نظر طولی و چه از نظر عرضی، یک نظام ضروری است. خداوند متعال به هر موجودی همان وجود و همان اندازه از کمال و زیبایی را میدهد که میتواند بپذیرد، نقصانات از ناحیه ذات خود آنها است نه از ناحیه فیض باری تعالی.

معنی اینکه زشتی مثلًا فلان فایده را دارد این نیست که فلان شخص که ممکن بود زیبا باشد مخصوصاً زشت آفریده شد تا ارزش زیبایی فلان شخص دیگر روشن شود تا گفته شود که چرا کار برعکس نشد؟ بلکه معنیش این است که در عین اینکه هر موجودی حداکثر کمال و جمالی که برایش ممکن بوده دریافت کرده است، آثار نیکی هم بر این اختلاف مترتّب است، از قبیل ارزش یافتن زیبایی، پیدایش جذبه و تحرّک و غیره. تشبیهی که اکنون ذکر میکنیم شاید مطلب را روشنتر کند.