مجعول نیستند. مخلوق بودن و معلول بودن آنها بالعرض است؛ همچنانکه قبلًا گفتیم درست مثل این است که میگوییم: «خورشید، سبب ایجاد سایه است». البته اگر خورشید نباشد، سایه هم نیست، ولی سبب شدن خورشید از برای سایه یا سبب شدن آن برای نور متفاوت است. خورشید نور را واقعاً و حقیقتاً افاضه میکند ولی سایه را حقیقتاً ایجاد نمیکند. سایه چیزی نیست که ایجاد شود. سایه از محدودیت نور پیدا شده است، بلکه عین محدودیت نور است. در مورد شرور، اعمّ از شرور نوع اول و شرور نوع دوم نیز مطلب از همین قرار است. شرور، اموری اعتباری و عدمی هستند.

کوری در انسان کور، یک واقعیت مستقلّی نیست تا گفته شود که آدم کور را یک مبدأ آفریده است و کوری او را یک مبدأ دیگر. کوری نیستی است و هر شرّی نیستی است.

نیستی، مبدأی و آفرینندهای ندارد.

شرور از نظر اصل عدل

بدین ترتیب شبهه «ثنویه» و پندار دوگانه بودن هستی و دو ریشه داشتن آن از میان میرود؛ زیرا ثابت گردید که هستی، دو نوع نیست تا دو مبدأ لازم داشته باشد.

اما همچنانکه قبلًا یادآوری کردیم مسأله عدمی بودن شرور به تنهایی برای حلّ مشکل «عدل الهی» کافی نیست، قدم اول و مرحله اول است. نتیجهای که بالفعل از این بحث گرفته میشود فقط این است که هستی دو نوع نیست: یک نوع هستیهایی که از آن جهت که هستی هستند خیرند و یک نوع هستیهایی که از آن جهت که هستی هستند شرّند، بلکه هستی از آن جهت که هستی است خیر است و نیستی از آن جهت که نیستی است شرّ است؛ هستیها از آن جهت شرّند که توأم با نیستیهایند و یا منشأ نیستیها میگردند. پس در خود هستی، دوگانگی حکمفرما نیست تا فکر دو ریشه داشتن هستی در ما پیدا شود. نیستی هم از آن جهت که نیستی است مبدأ و منشأ و کانون جداگانهای را ایجاب نمیکند.

ولی از دیدگاه عدل الهی، مسأله شرور شکل دیگری دارد. از این نظرگاه، سخن در دو گونگی اشیاء نیست، سخن در این است که خواه اشیاء دو گونه باشند یا یک گونه، چرا نقص و کاستی و فنا و نیستی در نظام هستی راه یافته است؟ چرا یکی کور و دیگری کر و سومی ناقص الخلقه است؟ عدمی بودن کوری و کری و سایر نقصانات برای حلّ اشکال کافی نیست زیرا سؤال باقی است که چرا جای این عدم را وجود نگرفته است؟ آیا این، نوعی منع فیض نیست؟ و آیا منع فیض نوعی ظلم نیست؟ در