شریک داشتن متهم کردهاند. در نظر ثنویه، که جهان را به دو قسمت نیک و بد تقسیم کردهاند و وجود بدیها را زائد بلکه زیانبار میدانند و قهراً آنها را نه از خدا بلکه از قدرتی در مقابل خدا میدانند، خداوند همچون آدم با حسن نیت ولی زبون و ناتوانی است که از وضع موجود رنج میبرد و به آن رضایت نمیدهد ولی در برابر رقیب شریر و بدخواهی قرار دارد که برخلاف میل او فسادها و تباهیها ایجاد میکند.

«ثنویه» نتوانستهاند اعتقاد به قدرت نامتناهی و اراده مسلّط خدا و قضا و قدر بیرقیب او را توأم با اعتقاد به حکیم بودن و عادل بودن و خیر بودن خدا حفظ کنند.

ولی اسلام در عین اینکه خدا را مبدأ هر وجود و دارای رحمت پایان ناپذیر و حکمت بالغه میداند، به اراده توانا و قدرت مقاومت ناپذیر او نیز خدشه وارد نمیکند، همه چیز را مستند به او میکند، حتی شیطان و اغوای او را.

از نظر اسلام، مسأله شرور به شکل دیگری حل میگردد و آن این است که میگوید با اینکه در یک حساب، امور جهان به دو دسته نیکیها و بدیها تقسیم میگردد ولی در یک حساب دیگر، هیچگونه بدی در نظام آفرینش وجود ندارد، آنچه هست خیر است و نظام موجود نظام احسن است، و زیباتر از آنچه هست امکان ندارد.

اینگونه پاسخگویی به مسأله «شرور» از لحاظ عقلی، متّکی به فلسفه خاصّی است که در آن، مسائل وجود و عدم بطور عمیقی مورد دقت قرار میگیرد. پاسخی که این فلسفه به «ثنویه» میدهد این است که «شرور» موجودهای واقعی و اصیلی نیستند تا به آفریننده و مبدأی نیازمند باشند. این مطلب را به دو بیان میتوان تقریر کرد:

عدمی بودن شر، نسبی بودن شر. با توضیح این دو مطلب، شبهه دوگانگی هستی بکلی رفع میشود.

شر، عدمی است

یک تحلیل ساده نشان میدهد که ماهیت «شرور»، عدم است، یعنی بدیها همه از نوع نیستی و عدمند. این مطلب، سابقه زیادی دارد. ریشه این فکر از یونان قدیم است. در کتب فلسفه، این فکر را به یونانیان قدیم و خصوصاً افلاطون نسبت میدهند، ولی متأخّران آن را بیشتر و بهتر تجزیه و تحلیل کردهاند؛ و ما چون این مطلب را صحیح و اساسی میدانیم در اینجا در حدودی که متناسب با این کتاب است طرح میکنیم و مقدمة از خوانندگان محترم ضمن پوزشخواهی از سنگینی مطلب، درخواست میکنیم اندکی شکیبایی به خرج دهند و کوشش کنند که مقصود را دریابند.