فکر میکنیم مطلب ارزش دارد که مورد دقت قرار گیرد، و البته سعی خواهیم کرد که حتّی الامکان بیان مطلب سادهتر باشد.

مقصود کسانی که میگویند «شر عدمی است» این نیست که آنچه به نام «شر» شناخته میشود وجود ندارد، تا گفته شود این خلاف ضرورت است، بالحسّ و العیان میبینیم که کوری و کری و بیماری و ظلم و ستم و جهل و ناتوانی و مرگ و زلزله و غیره وجود دارد، نه میتوان منکر وجود اینها شد و نه منکر شر بودنشان؛ و هم این نیست که چون شر، عدمی است پس شر وجود ندارد، و چون شری وجود ندارد پس انسان وظیفهای ندارد زیرا وظیفه انسان مبارزه با بدیها و بدها و تحصیل خوبیها و تأیید خوبها است، و چون هر وضعی خوب است و بد نیست، پس باید به وضع موجود همیشه رضا داد و بلکه آن را بهترین وضع ممکن دانست.

در قضاوت عجله نکنید، نه میخواهیم منکر وجود کوری و کری و ستم و فقر و بیماری و غیره بشویم و نه میخواهیم منکر شرّیت آنها بشویم و نه میخواهیم سلب مسؤولیت از انسانها بکنیم و نقش انسان را در تغییر جهان و تکمیل اجتماع نادیده بگیریم. تکاملی بودن جهان- و بالخصوص انسان- و رسالت انسان در سامان دادن آنچه بر عهدهاش گذاشته شده است جزئی از نظام زیبای جهان است. پس سخن در اینها نیست، سخن در این است که همه اینها از نوع «عدمیات» و «فقدانات» میباشند و وجود اینها از نوع وجود «کمبودها» و «خلأها» است و از این جهت شر هستند که خود، نابودی و نیستی و یا کمبودی و خلأ هستند، و یا منشأ نابودی و نیستی و کمبودی و خلأند؛ نقش انسان در نظام تکاملی ضروری جهان، جبران کمبودها و پر کردن خلأها و ریشه کن کردن ریشههای این خلأها و کمبودهاست.

این تحلیل اگر مورد قبول واقع شود، قدم اول و مرحله اول است؛ اثرش این است که این فکر را از مغز ما خارج میکند که شرور را کی آفریده است؟ چرا بعضی وجودات خیرند و بعضی شر؟ روشن میکند که آنچه شر است از نوع هستی نیست بلکه از نوع خلأ و نیستی است، و زمینه فکر ثنویت را که مدّعی است هستی، دو شاخهای و بلکه دو ریشهای است از میان میبرد.

اما از نظر عدل الهی و حکمت بالغه، هنوز مراحل دیگری داریم که بعد از طی این مرحله باید آنها را طی کنیم.

خوبیها و بدیها در جهان، دو دسته متمایز و جدا از یکدیگر نیستند آنطوری که مثلًا جمادات از نباتات، و نباتات از حیوانات جدا هستند و صفهای خاصی را بوجود میآورند. این خطا است که گمان کنیم بدیها یک رده معینی از اشیاء هستند که ماهیت