نیست، یعنی لااقل پایه و مقدمه یک یا چند خیر نیست؟ یا اینکه در درون هر شرّی خیر و بلکه خیراتی مستتر است، هر شرّی مولّد یک یا چند خیر است؟

در قسمت اول، پاسخ «ثنویه» که برای هستی، دو نوع مبدأ قائل شدهاند داده میشود؛ و با افزودن قسمت دوم، ایراد ماتریالیستها که شرور را اشکالی بر حکمت الهی دانستهاند، و هم ایراد کسانی که با اشکال شرور، عدل الهی را مورد خردهگیری قرار دادهاند جواب داده میشود. قسمت سوم بحث، نظام زیبا و بدیع جهان هستی را جلوهگر میسازد و میتوان آن را پاسخی مستقل، ولی اقناعی، یا مکمّلی مفید برای پاسخ اول دانست.

سبک و روش ما

ما با استفاده از همان مطالبی که حکمای اسلام در این بحث آوردهاند، با سبک و طرحی نو به پاسخگویی شبهه شرور پرداختهایم. جوابی که در این کتاب عرضه میکنیم شامل همان عناصری است که در کتب فلسفه اسلامی- مخصوصاً کتابهای صدر المتألّهین- در پاسخ اشکال شرور ذکر گردیده است و هر دو پاسخ از لحاظ ماهیت یکی است. تفاوت پاسخ ما و پاسخ آنان، در شیوه خاصّی است که ما اتّخاذ کردهایم و این از آن جهت است که ما مسأله «شرور» را از نظر «عدل الهی» مورد مطالعه قرار دادهایم، در حالی که معمول حکماء اسلام این بوده که این مسأله را در بحث توحید و ردّ شبهه ثنویه و یا در مسأله «عنایت و علم الهی» و اینکه نحوه تعلّق قضاء الهی به شرور چگونه است مطرح کنند، و چون از این دیدگاه مخصوص، آن را مورد مطالعه قرار دادهاند پاسخ آنها بطور مستقیم متوجه ردّ شبهه «دوگانگی مبدأ» و یا نحوه تعلّق قضاء الهی به شرور است، فقط بطور غیر مستقیم میتوان از آن در بحث «عدل الهی» نیز استفاده کرد.

مسأله دوگانگی هستی

اساس شبهه «ثنویه» و طرفداران آنها- چنانکه قبلًا هم بدان اشاره شد- این است که چون هستیها در ذات خود دو گونهاند: هستیهای خوب و هستیهای بد، ناچار باید از دو گونه مبدأ صدور یافته باشند تا هر یک از بدیها و خوبیها به آفرینندهای جداگانه تعلّق داشته باشد. در واقع ثنویه خواستهاند خدا را از بدی تبرئه کنند، او را به