اینگونه افراد پیش خود فکر میکنند همانطور که هیچ مانعی نیست که فلان رئیس، مرؤوس باشد و مرؤوس، رئیس، چرا نباید گوسفند بجای انسان، و انسان بجای گوسفند باشد؟ چرا آن را گوسفند و این را انسان قرار داد؟

نمیدانند که چنین چیزی محال است، زیرا علت بودن علتی برای معلولی معین، و معلول واقع شدن معلولی برای علتی معین، جعلی و قراردادی نیست. اگر «الف» علت است از برای «ب»، به خاطر خصوصیتی است که در ذات «الف» وجود دارد و آن را علت «ب» ساخته است، و نیز «ب» که معلول «الف» است خصوصیتی دارد که به خاطر آن، مربوط با «الف» گشته است؛ و این خصوصیت، چیزی جز نحوه وجود آنها نیست؛ و به همین دلیل، آن خصوصیت، امری واقعی است نه اعتباری و عارضی و قابل انتقال. علیهذا ارتباط هر علت با معلول خودش و ارتباط هر معلول با علت خودش از ذات علت و ذات معلول بر میخیزد؛ معلول به تمام ذات خود مرتبط با علت است و علت نیز به تمام ذات خود منشأ صدور معلول است.

از اینجا- همانطوری که قبلا اشاره کردیم- روشن میگردد که مرتبه هر وجودی عین ذات او است و تخلّف ناپذیر است. درست مانند مراتب اعداد. در یک صف اتوبوس، افراد را میتوان عقب و جلو کرد، ولی مراتب اعداد را نمیتوان عقب و جلو کرد، عدد پنج که رتبهاش بعد از عدد چهار قرار دارد ممکن نیست قبل از آن قرار بگیرد. قبل از عدد چهار، جز عدد سه چیزی نمیتواند باشد؛ حتی اگر آن را پنج هم بنامیم، فقط نام را عوض کردهایم و محال است که واقعیت آن را عوض کنیم.

بین همه موجودات جهان چنین نظامی ذاتی و عمیق برقرار است. این جمله قرآن کریم درباره فرشتگان که میگوید: و ما منّا الّا له مقام معلوم [1] «نیست از ما کسی مگر آنکه مقام معلومی دارد» درباره همه موجودات صادق است. هر چیزی جای خاصی دارد و فرض آن در غیر جای خودش مساوی با از دست دادن ذات آن است و خلف است [2].

نظام عرضی

علاوه بر نظام طولی که ترتیب موجودات را از لحاظ فاعلیت و خالقیت و ایجاد