انّا نحن نزلنا علیک القرآن تنزیلا [1].

«ما خویشتن، قرآن را بر تو نازل کردهایم».

رمزش این است که کار خدا نظام و ترتیب دارد و اراده خدا به آفرینش و تدبیر جهان، عین اراده نظام است.

نبودن نظام معین در بین موجودات، مستلزم این است که هر موجودی بتواند منشأ ایجاد هر چیزی بشود و نیز ممکن باشد هر چیزی از هر چیزی بوجود آید. مثلًا باید ممکن باشد که از یک نیروی کوچک، یک انفجار بزرگ که متناسب با یک نیروی بزرگ است بوجود آید؛ و برعکس، نیروی بزرگ، قدرت کمتری نشان بدهد. باید ممکن باشد که اثر یک شعله کبریت با اثر خورشید جهانتاب برابری کند. باید ممکن باشد یک معلول، بجای علت خود قرار گیرد و علت به جای او بیاید؛ و به این حساب باید ممکن باشد که خدا، مخلوق گردد و مخلوق، خدا گردد.

واجب بودن واجب، و ممکن بودن ممکن، ذاتی آنها است؛ یعنی نه این است که ممکن الوجود، ممکن بود واجب باشد، و واجب الوجود ممکن بود که ممکن باشد ولی تصادفاً و یا به واسطه یک علت خارجی، آن یکی واجب شد و این یکی ممکن. خیر، ممکن الوجود، واجب الامکان است، و واجب الوجود، واجب الوجوب.

همچنین است مراتب ممکنات. هر مرتبه از مراتب ممکنات، در هر درجه و هر مقامی از وجود که هستند، همین حال را دارند؛ مثلًا آنکه موکل بر بسط و رزق دادن موجودات است، یا آنکه مأمور قبض و دریافت موجودات است، مقامی که به او تفویض شده است، لازمه نحوه وجود و مرتبه وجودی است که به او افاضه شده است.

نه چنین است که مثلا ممکن بود یک پشه با یک ابلاغ جای میکائیل را بگیرد، و یک مورچه با ابلاغ دیگر جای عزرائیل را، و یک انسان جای جبرائیل را.

همه آن اشتباهات- که فرض میشود کامل در جای ناقص بنشیند و ناقص در جای کامل- از آنجا پیدا شده است که افراد، قطعیت و ضرورت و روابط ذاتی موجودات را درک نمیکنند و مراتب موجودات را در جهان هستی از قبیل مراتب قراردادی و اعتباری افراد در محیط اجتماع فرض میکنند؛ همه اشتباهات از قیاس خدا به انسان و قیاس نظام ذاتی جهان به نظام قراردادی اجتماع انسان ناشی میشود.