معینی است و علّت شیء معین، و این همان مفهوم دقیق «انّا کلّ شیء خلقناه بقدر» [1] است.

برای روشن شدن این مطلب، نظام جهان را در دو قسمت: «نظام طولی» و «نظام عرضی» توضیح میدهیم:

نظام طولی

مقصود از نظام طولی علت و معلول، ترتیب در آفریدن و خلق اشیاء، و به اصطلاح ترتیب در فاعلیت خدا نسبت به اشیاء و صدور اشیاء از اوست. علوّ ذات پروردگار و قدّوسیت او اقتضاء دارد که موجودات، رتبه به رتبه و پشت سر یکدیگر نسبت به او قرار داشته باشند، صادر اولی باشد، صادر دومی باشد، صادر سومی باشد، و هکذا، یکی پس از دیگری ایجاد شوند و هر کدام معلول ما قبل خود باشند. البته مقصود، اول بودن و دوم و سوم بودن زمانی نیست؛ در آنجا زمان مطرح نیست، خود زمان یکی از مخلوقات است.

آنچه در لسان دین، به عنوان ملائکه و جنود الهی و رسل الهی (رسل تکوینی نه رسل تشریعی) و مقسّمات امر و مدبّرات امر آمده است، و مفاهیمی مانند عرش، کرسی، لوح و قلم، که وجود یک سلسله تشکیلات معنوی و الهی را برای خدا معرفی میکند، همه برای تفهیم همین حقیقت است که خدای متعال، آفرینش را با نظام خاص و ترتیب مشخّص، اراده و اجرا میکند. این مطلب را حکما با اصطلاح و زبان مخصوص بیان کردهاند و در معارف اسلامی با زبان دیگر بیان شده است. ما همان زبان اسلامی را که شیرینتر و رساتر است انتخاب میکنیم:

در این نظام، ذات حق در رأس همه موجودات قرار دارد و ملائکه، مجریان فرمان او هستند، بین خود ملائکه نیز سلسله مراتب محقّق است: بعضی ریاست و فرماندهی دارند و بعضی از اعوان و انصار بشمار میروند؛ میکائیل فرشته مأمور ارزاق، و عزرائیل ملک موت و موکل بر قبض ارواح است، و برای هر یک از آندو، اعوان و یارانی نیز وجود دارد، هر ملکی پستی مشخّص و جایی معین دارد:

و ما منّا الّا له مقام معلوم [2].

«هر یک از ما فرشتگان، مقام معینی داریم».