ناچاریم آنچه یک نوبت گفتهایم، بار دیگر با بیانی دیگر تکرار کنیم و بالاخره دشواری یک بحث عمیق را بر خود هموار سازیم و به امید دست یافتن به نتیجهای عالی و دلچسب، دنباله بحث پیشین را بگیریم و اجباراً قدری فیلسوف شویم.

چنانکه قبلا اشاره شد، در حکمت الهی، این بحث، تحت عنوان «کیفیت صدور موجودات از ذات باری» مطرح میگردد. موضوع بحث این است که: آیا اراده خدا بطور جدا جدا به آفرینش موجودات تعلّق میگیرد؟ مثلا اراده میکند و آقای «الف» را میآفریند؛ اراده دیگری میکند و آقای «ب» را میآفریند و اراده سومی میکند و فرضا شیء «ج» را خلق میکند؛ و همین طور هر چیزی را با ارادهای جداگانه و مخصوص به آن چیز خلق میکند؟ یا آنکه همه اشیاء را با یک اراده واحد و بسیط ایجاد مینماید؟

گروهی از متکلّمین که در معارف الهی، «سطحی» فکر میکنند طرفدار احتمال اولاند؛ ولی آنچه را که دلائل دندان شکن عقلی و براهین قاطع فلسفی اثبات میکند و شواهدی از قرآن کریم نیز بر درستی آن هست، نظریه دوم است. به موجب این نظریه، همه جهان، از آغاز تا انجام، با یک اراده الهی بوجود میآید، یعنی بینهایت چیز بوجود میآید و همه با اراده خدا بوجود میآید ولی نه با ارادههای جدا جدا، بلکه فقط با یک اراده، آن هم یک اراده بسیط، چنانکه قرآن کریم میفرماید:

انّا کلّ شیء خلقناه بقدر و ما امرنا الّا واحدة کلمح بالبصر [1]

«ما همه چیز را با اندازه و قدر مشخّص آفریدهایم و کار ما جز یکی نیست، همچون چشم برهم زدن.»

به موجب این عقیده، برای آفرینش، نظام خاص و قانون و ترتیب معینی است و اراده خدا به وجود اشیاء، عین اراده نظام است. از همینجا است که قانون علّت و معلول و یا «نظام اسباب و مسبّبات» بوجود میآید. معنای «نظام اسباب و مسبّبات» این است که هر معلولی علت خاص، و هر علتی معلول مخصوص دارد؛ نه یک معلول مشخص ممکن است از هر علتی بدون واسطه صدور یابد و موجود گردد و نه یک علت معین میتواند هر معلولی را بیواسطه ایجاد کند. در حقیقت، هر موجود و هر شیئی در نظام علت و معلول، جای مشخّص و مقام معلومی دارد، یعنی آن معلول، معلول شیء