اصطلاح از «سرّ قدر» آگاه نیستیم. بسیار خودخواهی و پرمدعایی است برای بشر که با مساعی جمعی چند هزار ساله خود هنوز از اسرار بدن محسوس خود نتوانسته آگاهی کاملی بدست آورد اما میخواهد از «راز هستی» و «سرّ قدر» سر در آورد. بشر پس از آنکه در نظام هستی اینهمه حکمت و تدبیر که عقل او را حیران میگرداند میبیند، باید اعتراف کند که آنجا که حکمت یک امر بر او مجهول است از قصور و نقصان درک او است نه از خلقت.

این گروه هرگز خود را با این چون و چراها سرگرم نمیکنند، بجای آنکه وقت خود را صرف در این مسائل کنند صرف تحقیق در مسائلی میکنند که از طرفی آنها را میفهمند و از طرف دیگر مبنای عمل قرار میگیرد.

شک نیست که این جواب، جواب صحیحی است، افراد با ایمان موظّف نیستند که در جزئیات این مسائل، غور کنند؛ و حتّی عامّه مردم استعداد ورود در این مسائل را ندارند بلکه از ورود در این مسائل منع شدهاند؛ و در حقیقت این خود نوعی استدلال است که از طریق علّت و کمال علّت به کمال معلول اذعان نماییم.

ولی در اینجا مطلبی دیگر هست و آن اینکه غالب مردم، خداوند را از راه آثار، یعنی از راه نظام جهان میشناسند؛ تکیهگاه معرفت آنها جهان است. اینچنین معرفت، معرفت ناقصی خواهد بود. طبعاً وقتی به مجهولاتی در همان تکیهگاه معرفت خویش برمیخورند کم و بیش مضطرب میگردند و حلّ اشکالشان جز از طریق بررسی موارد اشکال میسّر نیست. آنها خدا را مستقلّ از جهان نشناختهاند تا معرفت خدا به عنوان کمال مطلق و غنای مطلق و زیبایی مطلق، آنها را با جهان به عنوان زیباترین اثر از زیباترین مؤثر، و کاملترین اثر از کاملترین مؤثر آشنا کند. آنها با جهان، تنها از یک راه ارتباط دارند و بس که همان راه عادی و معمولی حواسّ است.

آنها خدا را در آیینه جهان میبینند، ناچار لکهای که در سطح آیینه به چشمشان میخورد، در دید آنها نسبت به مرئی اثر میگذارد؛ اگر میتوانستند جهان را در آیینه خدا ببینند، و به عبارت دیگر اگر میتوانستند جهان را از بالا ببینند تمام نقصها و نازیباییهایی که از پایین به نظر میرسید همه محو و نابود میشد و معلوم میگشت از نوع خطای دید ناقص است. این نوع نظر همان است که گفتیم حافظ، آن را «نظر پیر طریقت» میخواند:

مردمی که تکیهگاه معرفتشان منحصراً جهان است، خدا را و حکیم و علیم و