عادل و غنی و کامل بودن خدا را در آیینه جهان دیدهاند و بس، خواه ناخواه مجهولاتی که در این زمینه در جهان پیدا میکنند لکهای بر چهره آیینهشان میشود و مانع نشان دادن صحیح میگردد.

از طرف دیگر در عصر و زمان ما- بالخصوص از طرف گرایش دارندگان به مادیگری- این ایراد و اشکالها زیاد در گفتهها و نوشتهها طرح میشود. این بنده با افرادی که چنین سؤالاتی را طرح میکنند زیاد مواجه میشوم. این سؤال کنندگان یا اساساً به خدا معتقد نیستند و یا اعتقادشان آنقدر محکم نیست که به تصدیق اجمالی به حکمت و مصلحت قناعت کنند. از اینرو لازم است برخی مسائل که با ریشه این سؤالات سر و کار دارد طرح شود تا مشکلات حل گردد.

مطلب دیگر اینکه یک اشکال مهم در مورد «حکمتها» و «مصلحتها» هست که کمتر طرح میشود و اگر این اشکال مرتفع نگردد جواب اجمالی بالا ارزش خود را از دست میدهد. حلّ آن اشکال موقوف به این است که ما یک اصل اساسی را که پایه جواب تفصیلی آینده است و حکما بیشتر به آن جواب تکیه میکنند پایهریزی کنیم، و تنها با اتکاء به آن اصل است که هم جواب اجمالی گذشته ارزش پیدا میکند و هم جواب تفصیلی آینده. آن اشکال این است:

آیا اساساً در مورد خداوند، «مصلحت» و «حکمت» میتواند معنی و مفهوم داشته باشد؟ آیا میتوان گفت خداوند فلان کار را به خاطر فلان مصلحت کرده است و یا حکمت فلان کار خداوند این است و آن است؟ و آیا این نوع اندیشهها درباره خداوند ناشی از قیاس گرفتن خداوند به مخلوقات نیست؟

ممکن است کسی ادعا کند که اساساً درباره خداوند، «حکمت» و «مصلحت» مفهوم و معنی ندارد و همه اینها از قیاس گرفتن خالق به مخلوق پیدا شده است، زیرا معنی اینکه مصلحت چنین اقتضا میکند، این است که برای رسیدن به فلان مقصد باید از فلان وسیله استفاده شود، انتخاب آن وسیله مصلحت است زیرا به فلان مقصد میرساند، و انتخاب فلان وسیله دیگر مصلحت نیست زیرا از آن مقصد دور میکند؛ مثلًا میگوییم مصلحت اقتضا کرده است که درد و رنج باشد تا لذت، معنی و مفهوم داشته باشد؛ حکمت ایجاب کرده که مادر پستان داشته باشد تا فرزند غذای آمادهای داشته باشد؛ حکمت و مصلحت ایجاب کرده که فلان حیوان شاخ داشته باشد تا در برابر هجوم دشمن از خود دفاع کند.

آیا نمیتوان گفت که: همه اینها قیاس گرفتن خداوند است با بشر و سایر موجودات ناقص دیگر؟