مگر خداوند با کسی دشمنی دارد که به انگیزه دشمنی، حق او را از بین ببرد، و یا نیازمند است که حق کسی را برباید و به خود اختصاص دهد؟! انگیزه ظلم یا عقدههای روحی است و یا نیازها و احتیاجها، و چون انگیزه ظلم در خداوند وجود ندارد پس ظلم درباره خداوند معنی ندارد. او قادر مطلق و علیم مطلق و حکیم مطلق است؛ هم عالم به نظام احسن و اصلح است و هم قادر به ایجاد آن. علیهذا دلیلی ندارد که خداوند، جهان را طوری بیافریند که برخلاف وضع احسن و اصلح باشد. مسلّما آنچه به نام شرور نامیده میشود اگر بر ضدّ نظام احسن و اصلح بود، آفریده نمیشد.

این گروه احیاناً اگر جریاناتی را مشاهده کنند که از نظر خودشان قابل توجیه نباشد آن را به نوعی حکمت و مصلحت که بر ما مجهول است و فقط خداوند از راز آن آگاه است توجیه میکنند و به عبارت دیگر آن را به «سرّ قدر» تعبیر میکنند.

شک نیست که این طرز تفکر و نتیجهگیری، خود، نوعی استدلال است و استدلال صحیحی هم هست. این دسته میتوانند بگویند فرضاً مشکل بعضی از شرور قابل توجیه نباشد، به واسطه قصور فهم بشر از رازها و اسرار جهان است. بشر وقتی که خود را در جهانی میبیند پر از راز و پر از حکمت، طبعاً اگر در چند مورد خاص به راز حکمت و سرّ مصلحت پی نبرد نباید در اصل مطلب تردید کند.

انسان اگر کتابی را مطالعه کند و در سراسر کتاب، دقت و درایت و قوّت اندیشه مؤلّف را مشاهده نماید و در چند مورد هم بعضی عبارات، مجهول و لاینحل بماند، طبعاً حکم میکند که من مقصود مؤلف را در این چند مورد نمیفهمم؛ هرگز حکم نمیکند که به دلیل لا ینحل ماندن این چند مورد، مؤلف فاقد درایت و دقت و فهم و ادراک بوده است و سایر مطالب به حسب تصادف، با معنی درآمده است. نهایت خودخواهی و جهالت است که مجهول ماندن یک یا چند قسمت کتابی که شخصیت علمی نویسندهاش در سراسر کتاب به ثبوت رسیده است حمل بر جهالت او، و اتفاقی و تصادفی بودن همه مطالب حکیمانه بشود.

عوام اهل ایمان، هرگاه با این مسائل روبرو شوند، به طریق فوق، مشکل را برای خود حل میکنند.

همچنانکه قبلًا گفتیم، طبقه اهل حدیث، در معارف الهی طرفدار تعبّد و سکوتند و طبعاً در این مسائل از اظهار نظر خودداری میکنند، و در حقیقت راهشان همان راه عوام است نه راه دیگری. اشاعره از متکلّمین نیز راهی را رفتهاند که طبعاً مسألهای برای آنها باقی نمیماند که نیاز به حل داشته باشد. اما سایر متکلمین، و همچنین طرفداران روش حسی و تجربی در الهیات، راه حلّ مشکلات عدل الهی را جستجو و