برافرازند و خود را از فارابی و بو علی و صدر المتألّهین برتر شمارند. آری، این عده میپندارند حکمت الهی اسلامی همان فلسفه قدیم یونانیان است و چیز علاوهای ندارد و ناروا هم داخل اسلام شده است.

اینان، نفهمیده یا فهمیده، جنایت عظیمی نسبت به اسلام و معارف اسلامی مرتکب میگردند. حکمت اسلامی با فلسفه یونان همان اندازه متفاوت است که فیزیک اینشتین با فیزیک یونان. دلائلی هست که حتی الهیات ابن سینا هم بطور کامل به اروپا نرفته است و اروپائیان از این گنجینه ارزنده هنوز هم بیخبرند. برای نمونه، ذکر مورد ذیل کافی است:

در پاورقیهای جلد دوم «اصول فلسفه و روش رئالیسم» [1] تذکر دادهایم، سخن معروف دکارت «من فکر میکنم پس وجود دارم» که به عنوان فکری نو و اندیشهای پر ارج در فلسفه اروپا تلقّی شده است، حرف پوچ و بیمغزی است که بو علی آن را در نمط سوم «اشارات» با صراحت کامل و در نهایت وضوح طرح کرده و سپس با برهانی محکم باطل کرده است. اگر فلسفه ابن سینا برای اروپائیان درست ترجمه شده بود، سخن دکارت با برچسب «ابتکاری نو» و «فکری تازه» مبنای فلسفه جدید قرار نمیگرفت. اما چه باید کرد که فعلا هر چیزی که مارک اروپائی دارد رونق دارد اگر چه سخن پوسیدهای باشد که سالهاست ما از آن گذشتهایم.

اکنون به پاسخ پرسشهایی که در بخش اول طرح کردیم میپردازیم. ما این پرسشها را تحت چهار عنوان طرح کردیم: تبعیضها، فناها و نیستیها، نقصها، آفتها. از این چهار نوع، قسمت اول را تحت عنوان «تبعیضها» و باقی را تحت عنوان «شرور» پاسخ میگوییم و لازم میدانیم قبلا اشاره مختصری به مشربها و مسلکهای مختلف در حلّ اینگونه اشکالات بنماییم.

راهها و مسلکها

راهها و مسلکها در حلّ مشکلات مربوط به عدل الهی متفاوت است. معمولا اهل ایمان که در پرتوی دین و مذهب به خداوند ایمان دارند با یک پاسخ اجمالی وجدان خود را قانع میسازند؛ با خود چنین میاندیشند که ادلّه قاطع، وجود خدای قادر علیم حکیم را اثبات کرده است؛ دلیلی ندارد که خدای قادر علیم حکیم، ظلم کند؛