استاد: یعنی اگر ما مجموع زمانها را و به عبارت دیگر بشر را از روزی که [تمدن و فرهنگ خود را] آغاز کرده در نظر بگیریم، شک ندارد که امروز جلوتر است. اگر ما بشر امروز را با اوّلی که وارد تمدن و فرهنگ خود شد مقایسه کنیم از همه جهت جلوتر است، و اگر جلوتر نمیبود نمیماند؛ یعنی در طبیعت، یک موجود اگر صلاحیت برای بقا نداشته باشد معدوم میشود. محال است که چندین هزارسال بر بشر بگذرد و در تمام این چندین هزارسال بشر رو به عقب برود و روی زمین [باقی] باشد.

بنابراین، آن نظریه هگل و روح زمان، اگرچه به شکلی که او گفته ما قبول نداریم ولی به یک شکل دیگر این مطلب قابل توجه است که جامعه یک وحدت و یک شخصیت دارد و قهراً همان شخصیتش را میتوانیم «روح جامعه» یا «روح ملت» بنامیم.

فرهنگ بشری و فرهنگ ملی

چند شب پیش در روزنامه اطلاعات شخصی به نام فرهت قائم مقامی مقالهای نوشته بود. دو سه مقاله اولش بد نبود ولی بعد دیگر مقالهاش به نظرم ارزشی نداشت. البته در بحثهایش بعضی حرفها خوب بود و بعضی ایراد داشت. بحثی کرده بود راجع به تمدن و فرهنگ که فرقی میگذارند میان تمدن و فرهنگ و میگویند تمدن همگانی است، یعنی تمدن به هیچ قومی اختصاص ندارد، ولی فرهنگ رنگ ملی دارد، یعنی هر ملتی فرهنگ خاص خود را دارد و فرهنگ هر ملتی همان روح آن ملت است. این مبتنی بر همان نظریه خاص دورکهیم و امثال او در باب جامعه است که جامعه خودش یک روح دارد، روحش همان فرهنگش است، و هر ملتی مادام که فرهنگش باقی باشد باقی است و اگر فرهنگش از بین برود او دیگر از بین رفته است و این است که میگویند برای اینکه ملتی را از بین ببرند اول فرهنگش را از او میگیرند، فرهنگش را که از او بگیرند روحش را از او گرفتهاند، وقتی روحش را از او بگیرند دیگر او مرده است، یک لاشه بیشتر نیست و دیگر نمیتواند باقی بماند. منتها بعد این بحث مطرح است که آیا ما یک فرهنگ بشری داریم یا فرهنگ همیشه ملی است؟ اینهایی که ناسیونالیزم را در دنیا ترویج میکنند- که البته خود این کار ریشه سیاسی دارد یعنی