«مجموع جامعهها در مجموع زمانها» نه اینکه هر جامعهای در هر زمانی رو به تکامل است.

جامعهها بعضی انحطاط پیدا میکنند، برخی انقراض پیدا میکنند، جامعه اجل دارد، مرگ دارد، و حتی لازم نیست که در یک زمان خاص [مجموع جوامع بشری از یک زمان خاص ماقبل آن جلوتر باشد و] مثلًا اگر ما قرن دوازدهم هجری را در نظر بگیریم، بگوییم حتماً باید قرن دوازدهم هجری دنیا (حتی در مجموعه جامعههای دنیا) از قرن ششم هجری دنیا جلوتر باشد. این هم لزومی ندارد. ولی اگر مجموع جامعهها را در مجموع زمانها و به عبارت دیگر بشریت را در مجموع زمانها در نظر بگیریم متکامل است، که این از خصلت خاص زندگی اجتماعی و خصوصیت بشر سرچشمه میگیرد.

- مجموع جامعه در زمان جاهلیت منتکس بوده، یک فرد آمده ...

استاد: «مجموع جامعهها در مجموع زمانها». شما یک زمان خاص را در نظر گرفتهاید. اینکه عرض کردم «قرن دوازدهم» مقصودم همین بود، یعنی مانعی ندارد که مجموع جامعهها در یک زمان از دو قرن پیش از آن عقبتر برود. در نظریه مارکسیستها جبراً باید جلو بیاید، ولی از نظر ما اینطور نیست. در نظریه ما مجموع جامعهها در مجموع زمانها جلو میآید نه در یک زمان خاص؛ یعنی ممکن است قرن چهاردهم از قرن سیزدهم عقبتر باشد ولی این درست مثل این است که یک شیء به طرف جلو حرکت میکند، گاهی برمیگردد، باز جلو میرود، باز برمیگردد، ولی
�

همیشه مجموع جلو رفتنها بیشتر از مجموع برگشتنهاست؛ مثلًا ده قدم جلو میرود، پنج قدم برمیگردد، باز ده قدم دیگر جلو میرود، باز هشت قدم دیگر برمیگردد و همینطور، ولی در مجموع جلو میرود. این است معنی آنچه که عرض میکنم، نه اینکه مثلًا ما ایرانیها امروز حتماً از ایرانِ ده قرن پیش جلوتر هستیم یا این قرن بیستم مسیحی حتماً از قرن هفتم مسیحی جلوتر است.

- اگر با این بیانی که فرمودید در نظر بگیریم تقریباً میشود اینطور گفت که بشریت در مجموع از قدیم جلوتر است.