قضیه حل میشود. در سطح فلسفه، مسائلی هست که طبق آن مسائل به یک اعتبار همان «الخیر فیما وقع» را در جمیع حوادث باید گفت. چون مسئله «نظام احسن» که در هستی میگویند معنایش عالیترین نظام ممکن است. وقتی میگویند «عالیترین نظام ممکن» بنابراین واقعیتی که نبایستنی باشد و با اینکه نبایستنی بوده است مع ذلک باز وقوع پیدا کرده است، با اصل نظام احسن و با اصل «الَّذی احْسَنَ کلَّ شَی ءٍ خَلَقَهُ» [1] جور در نمیآید. جواب این اشکال چیست؟ این البته مطلبی است که به مسائل فلسفه مربوط میشود نه به اینجا. همین قدر اجمالًا گفتم برای اینکه توجه به این مسئله داشته باشید. ولی از نظر مسئله تکامل تاریخ قضیه به همین شکل قابل حل است، چون واقعاً هم همین جور است. منتها اینجا باید ما این مسئله «باید» ها را تحلیل کنیم که اصلًا این «باید» ها از کجا پیدا میشوند؟ اینکه ذهن ما در مقابل «هست» ها «باید» ها خلق میکند، این بایدها از کجا پیدا شده است؟ با تحلیل این بایدها آن مشکلات هم در جای خودش حل میشود که حال آن یک مسئله کلی و مسئله دیگری است.

اینکه تکامل را در مجموع باید حساب کنیم و در کلیه ابعاد باید ملاحظه کنیم، بدین معنی است که مجموع اجتماعات بشری از اول تا بدین وضع در ابعاد مختلف رو به تکامل بوده است.

ولی این چطور میشود؟ ممکن است انسان وقتی که جامعههای قبلی را با جامعههای فعلی مقایسه میکند متوجه شود که جامعههای قبلی نسبتاً بهتر از این جامعهها بودهاند، چون در مجموع باید حساب کرد. حال ما در محیطی هستیم که از آن بدبختیهایی که در محیطهای دیگر هست خبری نیست. در نتیجه ممکن است خیلی خوشبینانه قضاوت کنیم و بگوییم بله، وقتی که این جامعه را با جامعههای مثلًا هزارسال پیش مقایسه میکنیم میبینیم تکامل یافته است. ولی ممکن است انسان در جامعه دیگری باشد، مثلًا در ویتنام باشد و مقایسه کند؛ میبیند که خیر، نه تنها تکامل نیافته، بلکه رو به انحطاط رفته که این همه بدبختی و فلاکت و ظلم و ستم و آوارگی پدید آمده است.