این یک بن بستی است که در اینجا ما گرفتارش هستیم.

عرض کردیم نویسنده، این مطلب را به این وضوح و روشنی طرح نکرده. ممکن است ما از این بن بست به شکل خاصی نجات پیدا کنیم، بگوییم اگر تکامل را به این شکل توجیه کنیم و بگوییم هرچه واقع شد ولو جزئیترین حوادث، همان بهترین شکلی است که باید واقع بشود- که بعد شما بگویید این نه درباره گذشته صحیح است و نه درباره نقش انسان در آینده- ایراد وارد است. ولی ما قبلًا گفتیم که تاریخ ترقی دارد و انحطاط دارد، پیشروی دارد، توقف دارد و عقبگرد دارد، انحراف به راست دارد و انحراف به چپ دارد، ولی در مجموع، تاریخ متکامل است. گفتیم مثل قافلهای است که در حرکت باشد. این قافله یکسره به سوی مقصد حرکت نمیکند، چند ساعت هم یک جا متوقف میشود. یک وقت هم راه به گونهای است- مثل خیلی از راههای ایران- که گاهی انسان مقدار زیادی باید به طرف مبدأ و دور از مقصد برود، مثلًا راه دور یک کوهستان میپیچد به طوری که مقدار زیادی از مقصد دور و به مبدأ نزدیک میشود ولی بعد برمیگردد. پس گاهی بازگشت هم هست. اما سخن در این است که اگر معدل گیری کنیم، در مجموع حوادثی که پیش میآید حاصل جمع و معدل مجموع چیست؟ آیا در معدل مجموع، جامعه تکامل پیدا میکند یا تکامل پیدا نمیکند؟

اگر این سخن را بگوییم، مشکل حل شده. از یک طرف به تکامل قائل شدهایم و از طرف دیگر همه واقعیتها را مطابق با ارزشها ندانستهایم ولی اکثر واقعیتها را مطابق با ارزشها قائل شدهایم، چون اکثریت چنین انطباقی را دارد. آن واقعیتهایی که کریه و زشت هستند اثرشان به اندازه این واقعیتهای زیبا و بایستنیها نبوده است. پس طبق این بیان، اشکال بکلی حل میشود. تکامل را توجیه کردیم بدون اینکه دچار آن اشکال شده باشیم.

نظام احسن

اگر بحث از نظر تاریخی باشد، اشکال به همین صورت حل میشود. ولی البته مسئله تضاد میان واقعیت و ارزش مسئلهای است که اساساً در سطح فلسفه قابل طرح کردن است، یعنی در سطح کل جهان نه در سطح تاریخ. در سطح تاریخ به همین مقدار