در اینجا نویسنده سه چیز را طرح میکند: یکی واقعیت، دیگر ارزشها و سوم حقیقت. میگوید که واقعیت همان چیزی است که وجود دارد. ارزشها یعنی بایدها، آنچه که باید باشد. البته آنچه باید باشد همان چیزی است که چهرهای زیبا دارد و خوب است باشد ولی اگر گفتیم واقعیت غیر از بایدها و غیر از ارزشهاست، بدین معنی است که آنچه وجود دارد کریه و زشت است و نباید وجود داشته باشد. این است که امروز اسم واقعیت را که میبرند، میگویند چهره کریه واقعیت و چهره زیبای ارزشها.

در این میان مؤلف حقیقت را طرح میکند که حقیقت چیست؟ آیا حقیقت با واقعیت یکی است؟ میگوید نه. اگر گفتیم ارزشها از واقعیتها جدا میشوند، پس حقیقت آن نیست. آیا حقیقت یعنی ارزشها؟ میگوید آن هم نه. میگوید: حقیقت عبارت است از واقعیت توأم با ارزش؛ یعنی آنگاه که واقعیت یعنی «هست» ها مطابق است با بایدها، آن وقت است که حقیقت رخ داده. مثلًا ما میگوییم اینکه امیرالمؤمنین به خلافت رسید حقیقت است، یعنی واقعیتی است توأم با آنچه باید.

همان واقع شد که باید واقع میشد. اما اینکه معاویه خلیفه شد واقعیت کریه و زشت است، یعنی آن چیزی واقع شد که نباید واقع بشود و آنچه باید واقع بشود واقع نشد.

حال در اینجا چه بگوییم؟ ما دچار بن بست هستیم. اگر قائل به انفکاک واقعیتها از ارزشها بشویم مسئله تکامل به خطر میافتد، و اگر به مسئله توأم بودن واقعیت و ارزش قائل شویم، این صرف نظر از همه ایرادهای دیگری که درباره گذشته دارد- که نمیشود گذشته را اینجور تفسیر کرد که آنچه واقع شد همان چیزی است که باید واقع میشد و به احسن وجهی است که واقع شده است و باید «الخیر فیما وقع» را درباره هرچه واقع شد جاری بدانیم؛ ببینیم در گذشته چه واقع شده، بگوییم هرچه واقع شده همان بوده که باید واقع میشده و «خیر» هم همان بوده است، الخیر فیما وقع، آری گذشته از اینها- نقش انسان در آینده مورد تردید قرار میگیرد که در این صورت من چه نقشی در تاریخ آینده میخواهم داشته باشم؟ تاریخ آینده بالاخره یک واقعیتی است.

واقعیت، خودش همان چیزی است که باید، و حال آنکه «انسان به خاطر ارزشها کار میکند» یعنی کوشش میکند که واقعیت را منطبق بر ارزشها و بایدها کند و آنچه میخواهد واقع بشود آنچنان واقع بشود که باید واقع بشود. پس