- خلاصه قبول کردن این مطلب مشکل است.

استاد: نه، مشکل نیست. یک حرف خوبی در همان مسائل خیر و شر در فلسفه دارند که هر شری زاینده یک سلسله خیرهاست؛ یعنی اگر ما شر را در همان حال خودش در نظر بگیریم یک حکم دارد و اگر به اعتبار زایندگیاش در نظر بگیریم یعنی آثار و نتایجش را هم به حساب بیاوریم- و به قول این کتاب آیندهاش را هم جزو حسابش بیاوریم- حکم دیگری پیدا میکند. اینها هم متوجه این مطلب هستند. در اینجا مؤلف کتاب تاریخ چیست؟ تعبیری دارد، میگوید: تمام شکستها ثمربخشاند، و نیز تعبیر شیرینی دارد میگوید: تاریخ قائل به دیرکرد عمل است. این خیلی تعبیر خوبی است؛ مثل دیرکردی که بانکها میگیرند یعنی سود میگیرند، بدین معنی که بانک طلبش را که امروز باید بگیرد، اگر طرف نداد و مدتی تأخیر انداخت، بعد از آن مدت میگیرد با سود بیشتر.

میگوید: تاریخ قائل به دیرکرد عمل است؛ یعنی اگر جامعهای درجا بزند، عقب بماند، منحط بشود، ناراحتی بکشد، همین سبب میشود که بعد تاریخ آنچه را که طلب داشته با سودش بگیرد.

ما بحثمان در این نبود که بیاییم تأیید کنیم که تاریخ متکامل هست یا نیست. بحثی که ما کردیم به خاطر این بود که اصلًا فرض تکامل داشت دچار اشکال میشد. معنی آن مسئله این بود که اصلًا نمیشود قائل به تکامل شویم، چون اگر بخواهیم قائل به تکامل شویم باید ارزشهای به وجود نیامده را نفی کنیم یا به تعبیر دیگر باید معیارها فقط روی موفقیتها باشد [1]؛ یعنی هر جا که دو حریف مقابل یکدیگر قرار گرفتهاند، آن که موفق شده است بگوییم «باید» و «خوب» هم همان بود. مثلًا اگر حضرت امیر با معاویه طرف بشود و معاویه پیروز بشود، چون موفقیت ملاک است زیرا واقعیت ملاک است و ما بایدِ جدا از موفقیت نداریم [پس «باید» و «خوب» هم همان پیروزی معاویه است.] ما میخواستیم که این اشکال کلی را به این صورت حل کنیم. آن بحثی هم که بعد دارد تحت عنوان «افق رو به گسترش» در واقع دنباله همین بحث است.