آیا جامعه انسانی هدف دارد؟

عین این بحث راجع به تاریخ هم پیش میآید که آیا جامعه انسانی که به سوی یک تکاملی پیش میرود هدف دارد و متوجه آن تکامل است؟ چنانکه طبیعت که رو به تکامل میرود اگر در مسیر انحرافی قرار بگیرد بر میگردد به حالت تعادلش؛ گاهی از این طرف میافتد برمیگردد به تعادل، گاهی از آن طرف میافتد برمیگردد به تعادل، ولی با اینکه راههای مارپیچی طی میکند در نهایت امر به سوی آن هدف تکاملی خود پیش میرود. آیا جامعه هم همین جور است؟ میگوید: الهیون قائل به چنین چیزی هستند و از غیر الهیون نیز هگل- که معتقد به روح مطلق بود- قائل به چنین مطلبی بوده است (که آن هم یک مطلب خیلی اساسی است و به همین سادگیها نمیتوان آن را رد کرد.) مسئلهای که اکنون همه ادیان راجع به حضرت حجت [1] پیش بینی میکنند که عدل کامل، صلح کامل، رفاه کامل، سلامت کامل و امنیت کامل برقرار خواهد شد، همان پیش بینی تکامل تاریخ و تکامل بشریت است؛ یعنی زندگی بشر در آینده منتهی میشود به عالیترین و کاملترین زندگیها که از جمله آثاری که در آن هست آشتی انسان و طبیعت است و آن این است که زمین تمام معادن خود را در اختیار انسان قرار میدهد، آسمان تمام برکات خود را در اختیار انسان قرار میدهد و همه اینها خود، تکامل تاریخ است.

چندی پیش هشت سخنرانی تحت عنوان «مدینه فاضله اسلامی» راجع به حضرت حجت در کاشان کردم. خیلی سخنرانیهای خوبی بود ولی بعد خود سخنرانیها را نتوانستیم پیدا کنیم [2]. یادداشتهایش را متفرق دارم. اگر آن بحث چاپ بشود بحث بسیار خوبی در تکامل جامعه است.

در مسئله «تاریخ و اخلاق» چند مسئله باید مورد توجه قرار گیرد. یکی اینکه آیا مورخ حق دارد راجع به شخصیتهای گذشته قضاوت و داوری اخلاقی کند که فلان کس آدم خوبی بود، فلان کس آدم بدی بود؟ یا نه، مورخ قاضی نیست. یک نظریه