قهراً جامعه شناسی و تاریخ نمیتوانند علم باشند چون هر دوی اینها به انسان مربوط است و انسان یک موجود مختار و آزاد است و موجود مختار و آزاد کارش تحت ضابطه کلی و قانون کلی در نمیآید. طبیعت به قول قدمای ما یکنواخت کار میکند که گفتهاند «عَلی وَتیرَةٍ واحِدَةٍ» کار میکند. مثلًا آب یک خصلت معین دارد، همیشه خصلت خودش را بروز میدهد یا آهن یک خصلت معین دارد و همیشه خصلت خودش را بروز میدهد. ولی انسان به دلیل اینکه موجودی آزاد و مختار است، آزاد است که این کار را بکند یا آن کار را، و هیچ جبری بر او حکومت نمیکند، رفتارش تحت ضابطه در نمیآید و هر علمی که مربوط به رفتار انسان باشد [1] مثل جامعه شناسی و تاریخ تحت ضابطه در نمیآید و در واقع علم نیست. این یک راه.

از یک راه دیگر نیز کسی میتواند بگوید که تاریخ علم نیست و آن این است که علم با «ثبات» سروکار دارد، یعنی علم در مورد اشیاء ثابت میتواند علم باشد (مثل اینکه «آهن در اثر حرارت انبساط پیدا میکند» که یک امر ثابتی است در حال، گذشته و آینده) ولی تاریخ عبارت است از یک جریان، و امر ثابتی در تاریخ وجود ندارد که ما بگوییم آن امر ثابت دارای فلان قانون است.بنابراین جامعه شناسی میتواند علم باشد زیرا جامعه شناسی به جامعه به عنوان یک امر ایستا نظر میکند، ولی تاریخ نمیتواند علم باشد زیرا ثبات ندارد و جریان است، که همه اینها را عرض میکنیم.

وجه سومی که کسی میتواند بگوید که تاریخ علم نیست، این است که علم به قول اینها عبارت است از اثر متقابل فرضیه و تجربه؛ یعنی عالِم ابتدا فرضیهای میسازد، بعد فرضیهاش را در عمل تجربه میکند، اگر دید آنچه که فرض کرده در عمل درست از آب درآمد آن را «قانون علمی» مینامد. تاریخ قابل تجربه نیست چون مربوط به گذشته است و وجود ندارد که انسان بخواهدآن را تجربه کند، فقط انسان میتواند آن را ببیند. چنانکه ستاره شناسی هم قابل تجربه نیست با اینکه در زمان حاضر است، زیرا انسان فقط آن را میبیند ولی نمیتواند در عمل آزمایش کند و تحت تسلط عمل خودش درآورد، حداکثرْ مشاهده است. تاریخ حتی از مشاهده