هم یک درجه کمتر است چون منقولات است. پس به دلیل اینکه تاریخ تحت تجربه در نمیآید، علم نیست.

راه دیگر این است که کسی بگوید تاریخ علم نیست به معنی اینکه «تاریخ قانون نیست و نمیتواند قانون کلی داشته باشد» به دلیل اینکه همه علوم اینطور هستند. البته این فقط به «تاریخ» نمیخورد، به همه علوم میخورد. امروز بحث خیلی دامنه داری هست در «فلسفه علم» که میگویند قدما به ضوابط و قواعد کلی در طبیعت معتقد بودند و عقیده داشتند که علم عبارت است از کشف قواعد کلی یعنی قواعد ضروری لایتخلّف حتی در طبیعت بیجان. امروز این مسئله مورد تردید است. هم اصل مسئله مورد تردید است که آیا طبیعت- حتی طبیعت بیجان- قوانین ثابت و سنن لایتغیری دارد یا ندارد؟ و هم اینکه فرضاً چنین قوانینی داشته باشد، توفیق انسان برای کشف این قواعد و ضوابط محل اشکال و تردید است و لهذا امروز تمام قواعد علمی اموریاست که پذیرفته شده است؛ یعنی اگر امروز ما مطلبی را در فیزیک یا شیمی به صورت قانون بیان میکنیم قرارداد است که فعلًا ما به صورت قانون بپذیریم، یعنی در حدود فرضیهها و تجربههای ما تاکنون مطلب از این قرار بوده است ولی شاید بعد چیز دیگری تأیید شود، و لهذا علم امروز بیشتر به شک تمایل دارد. حال این از چه جهت است؟ آیا از این جهت است که طبیعت قانون کلی ندارد؟

یا اگر هم طبیعت قانون کلی دارد بشر به آن دسترسی ندارد؟ و این البته خاصیت علم تجربی است؛ یعنی علمی که فقط به تجربه وابسته باشد همین جهت را دارد.

این است که علم و به طریق اولی تاریخ به سوی شک میرود. از این جهت، اینکه کسانی با ضرس قاطع میآیند برای تاریخ قوانین معین میکنند که گویی یک مسئله پیش پا افتاده است، یک نوع تندروی است و لذا یکی از ایرادهایی که به مارکسیسم میگیرند همین است که مارکسیسم خیلی ساده انگاری کرده، زیرا قانون قطعی برای علوم طبیعی- حتی برای بیجانها- ادعا کردن که بر این بیجانها فلان قانون قطعیت دارد، از نظر علم بیاحتیاطی است تا چه رسد در مورد جاندارها و تا چه رسد در مورد انسان و تا چه رسد در مورد جامعه انسان و تا چه رسد در مورد تاریخ جامعه انسان که کسی بیاید یک سلسله قوانین جزمی عرضه بدارد که من قانون تاریخ را کشف کردم، علمِ اولین وآخرین تاریخ را کشف کردم، همین است و همین.