اینجا منطق به وجود آمده. آینه دیگر این کار را نمیتواند انجام دهد.

آینه خطا میکند ولی چون موجود خودآگاه نیست [نمیتواند خطای خود را اصلاح کند.]

یکی از فرقهای آینه و ذهن این است که ذهنْ خودش را مییابد ولی آینه خودش را نمییابد، خودش را منعکس نمیکند. فرق دیگر آینه و ذهن این است که آینه که خطا میکند، نه به خطای خودش آگاه است و نه میتواند خطای خودش را اصلاح کند؛ حال اگر به وسیله آینه دیگر بشود اصلاح کرد باز انسانها هستند که اصلاح میکنند، خودش این خصلت را ندارد. ولی ذهن انسان میتواند خطاهای خودش را اصلاح کند که «منطق» کوششی است برای این کار یعنی برای اصلاح قسمتی از خطاها نه همه خطاها، چون منطق (منطق صورت یا منطق ارسطو) اصلاح صورت قیاس را میکند نه ماده قیاس را. راجع به اینکه آیا منطقی برای اصلاح ماده هم هست یا نیست، کوششهایی در عصر جدید شده است. به هر حال منطق یعنی آن معیاری که با آن معیار انسان خطاهای خودش را اصلاح میکند. اگر انسان یک پایگاه آزاد از شرایط عینی و ذهنی و یک پایگاه مستقل در فکر خودش داشته باشد [ «منطق» میتواند مفهوم داشته باشد] ضمن اینکه انسان در برخی قسمتها تحت تأثیر شرایط عینی و ذهنی خودش قرار میگیرد و این حقیقت است. به قول مولوی:

آدمی دور خودش که چرخ بزند خیال میکند همه دنیا دارد چرخ میزند.

انسان وقتی اوقاتش تلخ است دنیا را تاریک میبیند، درون خودش تاریک و تنگ است دنیا را همینطور میبیند.

وقتی انسان خودش خوش است دنیا را هم خوش میبیند.

شک ندارد که چنین چیزی هست. ولی آیا انسان مقام بالاتری هم دارد که همین را درک میکند که اگر من اینجا این را تاریک میبینم الآن حالم چنین است، اگر میبینم اتاق میچرخد میفهمم که اشتباه میکنم؟ آیا خود این «میفهمم اشتباه میکنم» نیز تحت تأثیر همین شرایط قرار میگیرد یا نمیگیرد؟ اگر قرار بگیرد این خودش یک منطق دیگر میخواهد. پس این منطق یعنی پوچ، خواه منطق دیالکتیک