بگویید تا من به شما بگویم که او چگونه فکر میکند.

مخصوصاً بحث را میبریم روی شرایط عینی. باز همان نتیجه گرفته میشود که یک نفر در کاخ و در ویرانه نمیتواند یک جور فکر کند، زیرا شرایط عینی کاخ نشین یک شرایط است و شرایط عینی ویرانه نشین شرایط دیگری است. این غیر از مسئله اصالت اقتصاد است که جنبه فلسفی قضیه بود. این، جنبه منطقی قضیه است که بهطور کلی به دلیل اینکه شرایط مختلف است- و اگر شرایط به شکل دیگر غیر از جنبه اقتصادی هم مختلف باشد- شخص مختلف فکر میکند. از نظر منطق دیالکتیک، این امر اختصاص به شرایط اقتصادی ندارد. اگر ما باشیم و این منطق، چنانچه جوّ سیاسی شخص نیز مختلف باشد [تفکر او مختلف است.] مثلًا آدمی که در یک جوّ دموکراتیک زندگی میکند و آدمی که در یک جوّ استبدادی زندگی میکند، همچنین آدمی که در جوّ استبدادی خودش مستبد است بر دیگران و آدمی که مورد استبداد دیگران قرار گرفته [دوگونه فکر میکنند.] این، شرایط اقتصادی نیست، شرایط سیاسی زندگی است ولی خواه ناخواه در تفکر اثر میگذارد و این ناشی از همان اصل تأثیر متقابل است. وقتی که ما اصل تأثیر متقابل را حتی به افکار تعمیم بدهیم، نتیجهاش این است که اصالت را از فکر بگیریم. آنگاه فکر انسان از این جهت صد درصد حکم همان آینه را پیدا میکند که جز منعکس کردن صورتها و شکلها و اوضاعی که بر آن احاطه دارد کار دیگری برای او امکان پذیر نیست.

حال این راه (راه فلسفه الهی در این باب از راه فلسفه مادی) چگونه جدا میشود، مسئلهای است که ما در اصول فلسفه طرح کردهایم. اینجا مسئله منطق طرح میشود و بعد روشن میگردد که چگونه خود این نظریه این منطق را نفی میکند.

خصلت خطایابی ذهن

بشر متوجه این مطلب شده است که ذهن خطاپذیر است. در این جهت ذهن مثل آینه است. آینه نیز خطاپذیر است. اگر کج یا شکسته باشد، صورت را کج یا شکسته نشان میدهد. ولی یک خصلت برای ذهن بشر شناخته شده است [که آینه دارای چنین خصلتی نیست] و آن خصلتِ خطایابی و خطاسنجی و خطا اصلاحی است، یعنی انسان میتواند خطای خودش را بیابد و بعد با معیارهایی آن خطاها را اصلاح کند. از