شیء وجود پیدا میکند یک «تغیر» وجود پیدا کرده است و این تغیر تا آخر باقی است.

بیان آیت اللَّه بروجردی در مورد ماهیت لابشرط و بشرط لا

آقای بروجردی بیان مخصوصی داشتند در باب فرق بین ماهیت «لا بشرط» و «بشرط لا» که این، غیر از لا بشرط و بشرط لایی است که اصولیین در مورد اعتبارات ماهیت میگویند. آن لا بشرط و بشرط لا، آن است که در فرق بین ماده و صورت گفته میشود.

بیان مرحوم آقای بروجردی این است که یک کل ممتد را دو جور میتوان لحاظ کرد که در یک لحاظ غیریت است و در لحاظ دیگر وحدت. ایشان این مثال را ذکر میکردند، میگفتند شما آب این حوض را در نظر بگیرید. آب این حوض در تمام این حوض وجود دارد. آبی که در این گوشه حوض قرار دارد با آن آبی که در آن گوشه دیگرِ حوض قرار گرفته است به یک اعتبار همان است و به یک اعتبار غیر از آن است. اگر ذهن شما این آب را در عالم ذهن تجزیه کند، میگویید این غیر آن است. آبی که من دستم را در این گوشه حوض داخل آن فرو میبرم غیر از آبی است که در گوشه دیگر قرار دارد. میتوانم بگویم من اینجا را دست نزدم آنجا را دست زدم؛ راست هم هست، زیرا من به آن جزء آب دست زدم، نه به این جزء آب.

اما یک وقت است که شما اساساً این حدود و مرزها را از ذهن خودتان محو میکنید. این گوشه را که نگاه میکنید به اعتبار این است که این آب را دارید میبینید، مثل وقتی که از کنار دریای خزر رد میشوید. چشمتان که به آن میافتد میگویید این دریاست. دو ساعت دیگر با اتومبیل میروید و دوباره چشمتان که به دریا میافتد میگویید این همان آب است. آنچه دو ساعت پیش دیدید و از آن فرسخها فاصله گرفتید و این آبی که دو ساعت بعد میبینید قطعاً از نظر اجزاء آب غیر آن است. در عین حال اگر بپرسند این همان آب است یا آب دیگری است میگویید این همان آب است. پس اگر این حدود فرضی را بردارید تمام این دریا یک آب است و اگر این حدود فرضی را بگذارید هر جزئش غیر از جزء دیگر است.

ذهن انسان چنین اعتباراتی دارد.

در هر امر ممتدی این دو نوع اعتبار وجود دارد. من که الآن روی این کتاب دست میگذارم، به یک اعتبار، دیگر اینجا و آنجا ندارد. اینجای کتاب که دست میگذارم روی همان گذاشتهام، آنجای کتاب هم که دست میگذارم روی همان گذاشتهام یعنی در هر دو