که بگوییم هر شیئی که مغایر با شیء دیگر باشد متحرک است؛ همان ایرادی که قبلًا گفتیم.

سبک مرحوم آخوند همیشه این است که حرفهای قدما را نوعی توجیه و تأویل کند. افلاطون گفت:«الحرکة خروج عن المساواة». برای اینکه کسی نگوید این تعریف شامل تغییرات دفعی هم میشود مرحوم آخوند فوراً گفت مقصود از خروج از مساوات این است که شیء را در هر آنی که در نظر بگیریم با آنِ دیگر یکسانی ندارد. این توجیهی بود که مرحوم آخوند قبلًا کرده بود. اگر ما باشیم و این عبارت فیثاغورس ایراد [دوم] شیخ وارد است. صرف غیر بودن تعریف حرکت نیست؛ غیریت چه چیز با چه چیز؟ دو امر مباین هم غیر یکدیگر هستند. بعلاوه، حتی اگر غیریت شیء با خودش هم مراد باشد باز تعریف صحیح نیست زیرا در تغییر دفعی هم غیریت هست. اگر در یک شیء آناً تغییری پیدا بشود نه تدریجاً، باز غیریت هست و حال آنکه حرکت نیست. در مفهوم حرکت «تدرّج»، «یسیراً یسیراً» و «زمان» هست و حال آنکه در تغییرات دفعی «آن» است نه زمان [1].

پاسخ وجیه مرحوم آخوند به ایراد اول شیخ

مرحوم آخوند میگوید این حرف شیخ درست نیست که حرکت مفید غیریت است، بلکه حرکت به حیثی عین غیریت است. حرکت با غیریت دو مفهوم هستند ولی مصداقاً یک چیز هستند. اینجا ما دو چیز نداریم که یکی حرکت و دیگری اثر حرکت (غیریت) باشد، چون حرکت همان خروج شیء است از قوه به فعل، خروج شیء است از حالتی به حالتی، نه چیزی که سبب خروج از حالتی به حالتی دیگر میشود که مرحوم آخوند این مطلب را بعدها تکرار میکند و حرف خوبی هم هست. اگر حرکت چیزی بود که به سبب آن چیز، شیء از حالی به حالی خارج میشد حرف شما درست بود ولی حرکت عبارت است از نفس خروج شیء از حالی به حالی؛ همین نفس خروج شیء از حالی به حالی مساوی است با

استاد: در کلمه خروج هم تدریج نیست. «تدریج» را ناچار مرحوم آخوند اضافه کرده است. آنها میگفتند غیریت. مرحوم آخوند مسلم گرفته است که مقصودشان مطلق غیریت نیست بلکه غیریت است از حیث اینکه شیء در هر آنی غیر خودش در آنِ دیگر باشد. وقتی گفتیم در هر آن، این دیگر میشود تدریج. در خروج هم میگوییم خروج شیء در هر آن از حالی به حالی، نه در یک آن. اینها مسائل خیلی مهمی نیست؛ بعد که بخواهیم این تعریفات را جمع بندی کنیم نتیجه گیری میکنیم.