غیر بودن حالی با حال دیگر. «مغایرت حالی با حالی» و «خروج از حالی به حالی» دو مفهوم هستند ولی یک مصداق دارند. پس حرکت عین خروج از حالی به حالی و در عین حال عین غیریت حالی با حالی است. پس این ایراد شیخ وارد نیست.

شیخ از بعضی نقل کرده است که گفتهاند حرکت عبارت است از «طبیعت نامحدود». شیخ گفته است این هم یک تعریف حسابی نیست؛ «طبیعت نامحدود» یعنی چه؟! بعد گفته است این تعریف شامل خود کلمه «لا نهایت» هم میشود. آیا «لا نهایت» هم یعنی حرکت؟ اگر گفتیم ابعاد عالم غیر متناهی و لا نهایت است، آیا معنایش حرکت است؟ زمان را ما لا نهایت میدانیم. آیا زمان عین حرکت است؟

زمان مقدار حرکت است نه عین حرکت، پس این تعریف درست نیست.

مرحوم آخوند در اینجا به قول حاجی حتی کلمه را هم تأویل میکند. آنها گفتند حرکت طبیعت نامحدود است. لفظ طبیعت از آن الفاظی است که در فلسفه به معانی متعدد به کار برده میشود و یکی از معانیاش طبیعت جوهری است. فوراً مرحوم آخوند این تعریف را این گونه حمل کرده که ما در محل خودش خواهیم گفت که طبیعت جوهری، خودش متحرک است و عین حرکت است. کأنه میخواهد بگوید شاید آن کسانی که گفتهاند «حرکت، طبیعت نامحدود است» مقصودشان از طبیعت، مطلق ماهیت نبوده بلکه مقصودشان طبیعت جوهری بوده است. این هم یک توجیه و تأویلی است ولی هیچ ضرورتی به این توجیه و تأویلها نیست.

تا اینجا چند تعریف مطرح شد. در وسط این تعریفها یکدفعه مرحوم آخوند تحت عنوان «عقدةٌ و حلٌ» به اشکال، شبهه و به عبارت دیگر تشکیکی از امام فخر رازی [1]