طرف دیگر این تفکر که هرچیز خودش خودش است قائل به اصل حرکت نیست چون اگر قائل به حرکت بود (و حرکت عین تغیر است) هرگز این اصل را قبول نمیکرد که هر چیزی خودش خودش است و سلب شیء از نفس محال است و ثبوت شیء برای نفس ضروری است. اینهایی که عرض کردم البته در اینجا بحث نشده است؛ حرفهایی است که امروزه گفتهاند.

فلسفه ملاصدرا و حتی قبل از ملاصدرا بر این اساس است که میان اصل حرکت و اصل امتناع اجتماع نقیضین تنافی نیست؛ یعنی مانعی ندارد که ما قائل به اصل حرکت بشویم و اصل امتناع جمع نقیضین را هم بپذیریم، و میان ایندو سازش دادهاند. همینطور میان اصل حرکت و «اصل عینیت» به تعبیر امروز یا به تعبیر دیگر اصل هو هویت ناسازگاری نیست. ما میتوانیم اصل حرکت، اصل شدن و به تعبیر قدمای ما «صیرورت» را بپذیریم و در عین حال اصل امتناع تناقض و اصل هو هویت را هم بپذیریم. ما در آینده باید ببینیم چگونه میان اینها ناسازگاری نیست. پس فرض ما بر این مطلب است.

مرحوم آخوند از بوعلی نقل میکند که ایشان گفته است که حرکت یک وضع خاصی دارد، یک وضع مشتبهی دارد. وضع مشتبه که در اینجا میگوییم نظیر تعبیر «متشابه» است که در مورد آیات قرآن به کار میبریم؛ یعنی امور، شباهت به یکدیگر دارند و به یکدیگر مشتبه میشوند. حاجی در اینجا توضیح خوبی داده است.

میگوید حرکت یک وضع خاصی دارد که درباره شی ءِ در حال حرکت اگر بگوییم موجود است میبینیم درست است و اگر بگوییم معدوم است میبینیم درست است.

همچنین اگر بگوییم بالقوه است، درست است و اگر بگوییم بالفعل است، درست است. از این جهت است که تعریفهای گوناگونی در این زمینه کردهاند.

دو ایراد بوعلی بر تعریف فیثاغورس

بوعلی دو ایراد بر تعریف فیثاغورسی گرفته است، همین تعریف که حرکت عبارت است از غیریت. بوعلی گفته است حرکت مستلزم غیریت است، حرکت مفید غیریت است نه اینکه حرکت عین غیریت است. یعنی به سبب حرکت، غیریت به همان معنا که شما میگویید (اینکه شیء خودش غیر از خودش باشد یا حالت شیء در این حال غیر از حالت شیء در حال دیگر باشد) حاصل میشود. اگر شیئی [مثلًا حرکت] مفید شیء دیگر [مثلًا غیریت] شد نمیتوان گفت شیء اول همان شیء دوم است. بعلاوه طبق این تعریف لازم میآید