محض و اينکه واجب الوجود ، بسيط الحقيقه است و از هر گونه امکاني منزّه بوده و از ازليت برخوردار است ، به متمّم برهان نيازمند است .

نکته سوم . حکمت متعاليه صدرايي رحمه الله در مبحث امکان و وجوب ، از امکان ماهوي به امکان فقري راه يافت - نه در مبحث علت و معلول - و در همان مبحث امکان و وجوب اشکال معروف و دامنگير منطقيان را در تقرير برهان خُلف حلّ کرد ، زيرا در چنين قياس استثنايي ، از امتناع تالي به امتناع مقدم استدلال مي شود ؛ يعني ممکن نيست ، که لازم محال باشد و ملزوم آن ممکن ، در حالي که زوال جهان ، مانند اصل وجود آن ممکن است و همين شئ ممکن ، ملزوم و مستلزم زوال واجب است - که محال است - زيرا تا واجب از بين نرود ، جهان زائل نمي گردد .

بنابر اين ، ممکن است شرطيه متصله از مقدم و تالي اي تشکيل شود که مقدم آن ممکن و تالي آن ممتنع باشد ، پس نمي توان از امتناع تالي به امتناع مقدم پي برد .

پاسخ حکمت متعاليه در مبحث امکان و وجوب به اين نقد منطقي ، نياز اساسي منطق را تأمين مي کند و آن پاسخ اين است که هرگز جهان امکان ذات ندارد تا گفته شود ، عالم ذاتاً ممکن است و اگر سبب او يافت شود ، واجب بالغير مي شود و اگر يافت نشود ، ممتنع بالغير خواهد بود ، بلکه جهان فقط بالغير است و اصلاً بالذات ندارد تا آنکه اگر سبب او يافت شود ، واجب بالغير شده و اگر يافت نشود ، ممتنع بالغير باشد . در اين باره بايد گفت ، همواره بين واجب بالغير با واجب بالذات ، يا بين ممتنع بالغير و ممتنع بالذات تلازم است و هرگز بين ممکن بالذات و ممتنع بالذات تلازم نخواهد بود .

غرض آنکه حکمت متعاليه قبل از ورود در بحث علت و معلول ، با تحليل معناي امکان به امکان فقري - بر اساس اصالت وجود - پي برده است و بر همين مبنا جريان علت و معلول را به مستقل و رابط ارجاع نموده و آن را از اينکه يک موجود