مستقلي سبب پيدايش موجود مستقل ديگر باشد ، ترقيق و تلطيف نمود .

آنچه صدر المتألهين قدس سره در مبحث علت و معلول بنيانگذاري کرد ، امکان فقري معلول و ربط محض بودن او نسبت به علت نبود - چنان که اشاره شد - بلکه ابتکار وي در بحث علت و معلول ، همانا ارجاع عليّت به تشأن است که معلول در اين نو آوري از وجود رابط بودن هم تنزل مي کند و از « بود » به « نمود » در مي آيد ، زيرا حقيقت وجود از وحدت تشکيکي به وحدت شخصي، تعالي و ترقي مي يابد ، آنگاه معلول که تاکنون به عنوان صادر مطرح مي شد ، هم اکنون به عنوان مظهر شناخته مي شود و واجب که تاکنون به عنوان مصدر معرفي مي شد ، الآن به عنوان ظاهر شناخته مي شود ، زيرا تمامِ « بود » مخصوص واجب است و براي جهانِ امکان ، جز « نمود » چيزي نمي ماند . در اين حال بررسي هر موجودي از آن جهت که جز آيت ، ظهور و نمودِ صرف ، چيز ديگري نيست ، به طور قطعي راهنماي وجود واجب که ذي آيت و ظاهر و بودِ محض است ، خواهد بود .

غرض آنکه ابتکار صدرايي رحمه الله در مبحث علت و معلول ، تقريب فلسفه به عرفان و تکميل فلسفه در اين تقريب است . چنان که خود در فصول پاياني علت و معلول به آن اشاره مي فرمايد و فرق اساسي در اين است که عده اي ماهيت را مجعول و گروهي اتصاف ماهيت به وجود را مجعول و برخي خود وجود را مجعول مي دانند .

معلول ، بنا بر هر کدام از اين سه مبنا مختلف خواهد بود ؛ ليکن در مبحث علت و معلول ، با ترقي حقيقت وجود از وحدت تشکيکي به وحدت شخصي ، چيزي اصلاً مجعول نيست تا معلول باشد ، بلکه ما سواي خدا سهمي جز نمود و ظهور ندارند . اگر برهان علت و معلول دليل جدايي باشد ، معلول بر مبناهاي متعدد ياد شده متفاوت است و هرگز در مقابل امکان ماهوي قرار نمي گيرد ، به طوري که امکان فقري محور برهان علت و معلول را و امکان ماهوي مدار برهان امکان و وجوب را تشکيل دهد .