نام کتاب : تبيين براهين اثبات خدا نویسنده : جوادی آملی، عبدالله جلد : 1 صفحه : 161
هر يک از موجودات خارجي متصف به امکان و در نتيجه نيازمند به
علت باشند ، اين حکم را درباره مجموعه آن ها نمي توان سرايت داد ، زيرا
دليلي بر يکساني حکم اجزا با مجموع نيست ؛ براي مثال اگر هر يک از افراد
بشر داراي يک مادر باشد ، نمي توان مجموع بشر را نيز داراي يک مادر دانست .
1
بطلان اشکال فوق از اين جهت است که مستشکل گمان برده است ، در
استدلال از امکان ماهوي ، وجود مجموع عالم استفاده شده است . قضيه مورد
استفاده در برهان اين است که ممکن بدون استفاده از غير ، هرگز موجود نمي
شود و اين قضيه اي حقيقيه است که بر جميع ممکنات ، نه مجموع آن ها صادق است
، زيرا مجموع اصلاً وجود ندارد و چون وجود ندارد ، نه واجب است نه ممکن ،
قهراً نيازي به غير ندارد و اين عدم نياز از باب سالبه به انتفاي موضوع است
.
البته مجموع ممکنات که يک مفهوم ذهني است ، با آن که در خارج وجود
ندارد ، در ظل هستي و واقعيت علم از وجود ذهني برخوردار است و در اين وجود
ظلّي ، عنوان مجموع بر آن به حمل اوّلي است ؛ نه شايع صناعي ، به همين دليل
در زمره ممکنات قرار گرفته و جزئي از سلسله ممکنات و در نتيجه مصداقي براي
قضيه حقيقيه مزبور است و همان گونه که در تقرير برهان گذشت ، هر ممکني که
در نظر گرفته شود ، به دليل اين که مصداق قضيه ياد شده است ، خود زير عنوان
احتياج و نياز قرار داشته و تحقق آن را تنها واقعيتي پاسخ خواهد داد که
خارج از اين عنوان بوده و در ذات خود غني و بي نياز باشد .
اگر مجموع ممکنات تنها به وجود ذهني موجود نبوده و از واقعيتي عيني
و خارجي برخوردار باشد ، باز هم مصداق حکم مزبور شمرده مي شود و جز بر
استحکام برهان نمي افزايد ، زيرا در اين حال مجموع عالم ، يک ماهيت