نام کتاب : تبيين براهين اثبات خدا نویسنده : جوادی آملی، عبدالله جلد : 1 صفحه : 159
ديگر در خارج واقعيتي به نام مجموع نيست تا از اتصاف آن به امکان سخن گفته شود و در مورد علت و سببِ تحقق آن سؤال شود .
در بعضي تقريرهاي برهان نيز از استحاله دور و تسلسل استفاده شده و
کساني که تسلسل را محال نمي دانند ، بر اين تقريرها اشکال کرده اند ؛ ليکن
اوّلاً ، از اين اشکال ها پاسخ داده شده است ، زيرا گر چه تسلسل تعاقبي
اشيايي که ترتب علّي بر يک ديگر نداشته و اجتماع در وجود ندارند ، محال
نيست ؛ ليکن تسلسل علل وجودي که داراي سه شرط کثرت ، ترتّب و اجتماع در
وجود هستند ، به دلايلي که در جاي خود ذکر شده محال است و ثانياً تقرير اصل
برهان در حقيقت بر بطلان تسلسل استوار نبوده و استفاده از استحاله دور و
تسلسل با تمام بودن برهان به تقريري که گذشت ، تنها جنبه تعليمي و تأييدي
نسبت به آن را خواهد داشت .
اشکال هايي که در فلسفه جديد غرب متوجه برهان وجوب و امکان شده ،
حکايت عجز آن ها از ادراک برهان يا قصور و ناتواني ترجمان ها در انتقال
مطلب معقول و مقبول فرزانگان متألّه بوده است .
در برخي ترجمه ها ، برهان وجوب و امکان تحت عنوان براهين ديگري
نظير برهان حرکت يا حدوث ذکر شده و آن گاه برخي اشکال هايي که بر فرض صحت ،
مي تواند بر ديگر براهين وارد باشد ، بر برهان وجوب و امکان وارد دانسته
شد ، چنان که در بعضي موارد نيز بين برهان امکان و وجوب با برهان ديگري که
برهان عليّت ناميده شده ، تفکيک قائل شده اند ؛ حال آن که عليّت اصل مشترکي
است که در همه براهين و از جمله در برهان امکان و وجوب مورد استفاده قرار
مي گيرد و در نتيجه قانون علّيّت ، هرگز برهان مستقلي را تشکيل نمي دهد که
در عرض برهان امکان و وجوب يا براهين ديگر قرار گيرد .
گذشته از آن که همه براهيني که در اثبات وجود واجب به کار مي آيد ؛ نظير برهان
نام کتاب : تبيين براهين اثبات خدا نویسنده : جوادی آملی، عبدالله جلد : 1 صفحه : 159