خواجه فلك را بر مجموع كره عالم جسمانى كه يك كره است اطلاق كرده است كه مكرر گفته آمد . چنانكه در تذكره نيز فرموده است : دائرة نصف النهار هى الفاصلة بين النصف الشرقى و الغربى من الفلك بل الصاعد و الهابط بقياس الحركة الاولى .

در توضيح آن گوييم : چون دائره نصف النهار تمام معدل النهار را تنصيف مى نمايد , هر آينه نيز هر يك از نصف ظاهر و نصف خفى از معدل النهار را تنصيف مى كند , و فاصله باشد ميان نصف شرقى و نصف غربى از آن , چنانكه افق فاصله است ميان ظاهر و خفى , پس تميز نصف صاعد از نصف هابط بقياس بحركت اولى هم از او متحقق گردد . بيانش اين كه :

چون كوكب طلوع نموده پيوسته ارتفاع او متزايد مى گردد تا بمرتبه اى رسد كه غايت ارتفاع باشد , بعد از آن منحدر شود و ارتفاع او متناقص گردد تا بمغرب واصل شود و باز انحطاط و انحدار و بعد از افق بايد تا بغايت انحطاط رسد , و بعد از آن شروع در تقارب به افق نمايد و انحطاط وى نقصان يابد تا عود بمشرق نمايد و طلوع كند . پس از غايت هبوط تا غايت صعود , نصف شرقى و صاعد بود چه در جانب مشرق و حال ارتفاع يعنى بالا آمدن است , و از غايت صعود تا غايت هبوط غربى و هابط باشد به قياس به آن نصف .

آنكه خواجه فرمود( : و جمله مدارات يومى به اين دائره دو نيمه شود) چنانكه در شكل نهم از مقاله دوم اكر مبرهن شده است كه ان العظيمه المارة باقطاب دائرتين متقاطعتين تنصف كل قطعة منها .

تبصره :

صعود و هبوط كواكب نسبت به حركت اولى است . و نسبت به حركت خاصه كواكب اوج و حضيض , و در و ه و حضيض گويند به بيان و تفصيلى كه در موقع خود گفته آيد