اراده و خواست انسان در تحولات تاريخى به كلى ناديده گرفته شده است. يعنى همان طور كه ريشه درخت در شرايط مناسبى از خاك و نور و آب، رشد و نموّ مى كند و اراده انسان در آن تأثيرى ندارد، هم چنين جامعه انسانى تحت شرايط ميكانيكى ابزار توليد، تغيير قيافه و چهره مى دهد و به طور جبر و خواه و ناخواه پيش مى رود. اينهمان جبر تاريخ است كه ماركسيسم به آن مى نازد، و مى خواهد بسيارى از جنايات و زشتكارى ها را از اين طريق توجيه كند.

امّا اگر در كنار اين عامل ميكانيكى به عامل روانى مانند اراده و خواست انسان، و اشتياق او به هدف، توجه كنيم و آن را يكى از زيربناهاى تاريخ قرار دهيم، در اين صورت تلاش انسان ها براى اصلاح جامعه و رنگ آميزى آن، مؤثر بوده و انسان آزاد مى تواند جامعه را به شكل دلخواه خود درآورد و تغييرات و دگرگونى در روبناهاى آن ايجاد كند.

اصولا نمى توان ميان انسان فردى و انسان اجتماعى جدايى افكند، همان طور كه اراده و خواست انسان فردى در زندگى او مؤثر است و هدف و انگيزه محرك او است. درباره جامعه نيز مى توان اين سخن را گفت، يعنى جامعه براى هدفى كه در نظر او مفيد و سودمند است، تلاش و حركت مى كند و تاريخ خود را مى سازد، نه عوامل ميكانيكى و تكامل دستگاه هاى توليد.

اگر ما بخواهيم خود را از عار «جبريگرى» كه مايه سقوط انسان و انهدام اخلاق است برهانيم، بايد اراده انسان ها را بالاخص نقش شخصيت ها و نوابغ را در گردش چرخ هاى تاريخ از قلم نيندازيم، و اگر نقش افراد و شخصيت ها و نوابغ را در روبناى جامعه منكر گرديم، گذشته از اين كه با دلايل ملموس تاريخى به نبرد برخاسته ايم، توجيه كننده جنايت جنايتكاران شده ايم كه تحت عنوان «جبر تاريخ و