هم چنين توده هاى زحمت كش، تاريخ را به وجود مى آورند نه قهرمانان، و هگل بشريت را به راه رفتن با سر واداشته است (چون براى فكر انسان يك نوع اصالت قائل بود) بايد بشريت را دوباره بر پاهايش قرار داد».[1]

در اين جا ازتذكر نكته اى ناگزيريم و آن اين است كه «اِنگِلس» همكار ماركس مدعى است كه برخى از فرمول هاى افراطى ماركس و خود او نتيجه بحث هاى مشاجره آميز آنان بوده است و از اين جهت در «تئورى» نيروى محرك تاريخ تعديلى انجام داده اند، و آن اين كه:

«گرچه روابط اجتماعى ناشى از فنون توليد، موجب برانگيختن نهادها و پندارها مى شود ولكن اينان به نوبه خويش بر روابط و فنون توليدى اثر مى گذارند و بدين سان مبارزه طبقاتى، سوسياليسم را به وجود مى آورد».[2]

در اين استدراك هر چند تأثير فكر انسان بر فنون توليد مورد تصديق قرار گرفته است، ولى اين تعديل، حقيقت ماركسيسم را در تفسير نيروى محرك تاريخ دگرگون نمى كند و سرانجام وى به تصريح خويش عامل اقتصادى را به عنوان «علّت تعيين كننده نهايى» مى شناسد و با قاطعيت مى گويد:

«بر اثر تحول مالكيت بر وسايل توليد، (دگرگونى روابط توليد) كه اساسى ترين تحول و نتيجه تحول در شيوه و وسايل توليد است، طرز حكومت و مؤسسات سياسى و حقوق اساسى و دستگاه قضايى و ارتشى و مؤسسات فرهنگى و تربيتى و خانواده و عقايد و افكار و دين جامعه و اخلاق و رفتار مردم و علوم و فلسفه و انديشه هايى كه در جامعه به وجود مى آيد، و امثال اين ها كه مجموعاً