است.

در حالى كه بر تاريخ انسان ها يك رشته قوانين قطعى حكومت مى كند ولى در عين حال نقش انسان آزاد در اين سنت ها و واكنش ها، قابل انكار نيست، زيرا انسانِ آزاد است كه، با اعمال و كارهاى خود جامعه را به يكى از دو طرف سوق مى دهد يا آن را به لب پرتگاه انحطاط و نابودى مى كشد، و يا آن را به سوى ترقى و تعالى سوق مى دهد.

هرگز در اسلام، قضا و قدر حتمى و سرنوشت قطعى كه خارج از حوزه اراده انسان باشد، محرّك تاريخ شمرده نمى شود. اين جبرگرايان هستند كه براى انسان يك چنين سرنوشت قطعى معتقد گرديده و همان هدفى را تعقيب مى كنند كه ماركسيسم با عنوان كردن مسأله «جبر تاريخ» تعقيب مى نمايد.

قرآن براى ابهام زدايى و روشن گويى اين حقيقت را در آياتى يادآور شده است چنان كه مى فرمايد:

(... انّ الله لا يغيّر ما بقوم حتّى يغيّروا ما بأنفسهم...».[1]

«خداوند وضع ملتى را دگرگون نمى سازد تا خود آنان وضع خود را تغيير دهند».

در آيه ديگر مى فرمايد:

«ذلك بانّ الله لم يك مغيّراً نعمة أنعمها على قوم حتّى يغيّروا ما بأنفسهم...).[2]