اگر نگوييم كه مردان بزرگ، حوادث تاريخ را مى سازند، لااقل بايد قبول كنيم كه نهضت ها و انقلاب ها را از قوّه به فعل مى رسانند، و آن را تا سرحد پيروزى رهبرى مى كنند. در صحنه هاى تاريخ، شواهد بسيارى داريم كه هرگاه ملتى در سراشيب فساد و زوال مى افتاد، و امواج طوفانى مرگ، براى غرق آنان آغوش باز مى كرد، يك يا چند مرد رشيد دامن همت به كمر زده ملت خويش را نجات مى بخشيدند، از اين جهت گفته اند كه تاريخ حيات هيچ ملتى از تاريخ حيات مردان بزرگشان جدا نيست.

شكى نيست كه در دوران جنگ ها و انقلاب ها، سرنوشت ملت ها، به طرز چشم گيرى به تصميم يك تن و شايد تنى چند وابسته است.

مى دانيم كه تاخت و تاز «آتيلا» سقوط امپراطورى روم را تسريع كرد. «هيتلر» اقدامى نمود كه شش قاره جهان را در جنگ فرو برد.

خلاصه براى نوشتن تاريخ يك ملت و بيان فلسفه تاريخ او و تجزيه و تحليل علل حوادث، تنها بررسى نظام توليدى يا ساختمان زندگى سياسى يك دوران كافى نيست، بايد براى شناخت درست تاريخ، زندگى و طرز تفكر شخصيت هاى بزرگ هر دوره را مورد تحقيق قرار داد.

البته اعتقاد به تأثير شخصيت ها نه به اين معنى است كه براى فرد اصالتى صد در صد قائل شده و براى جامعه اصالتى قائل نشويم، زيرا مقصود، نفى هر نوع اصالت و قانون براى جامعه نيست، بلكه مقصود تأثير فرد در شكل گيرى جامعه و هدفدارى آن است، و انكار تأثير شخصيت ها در اين مورد از قبيل انكار واضحيات است.

***