نبوده، و يا آن ها را ناديده گرفته است. مثلا ماركس پيش بينى كرده بود كه جامعه هاى انگلستان و آلمان پيش از كشورهاى ديگر به جامعه اشتراكى تبديل مى شوند و اين قانونى است مستقل از خواست و اراده كارگر و كارفرما و سرمايه دار.

همين تذكر، هوش فردى را در برخى از اقتصاددانان اين جوامع آن چنان بيدار كرد كه به فكر پيش گيرى افتادند و با ايجاد سنديكاهاى كارگرى و دادن امتيازات به كارگران از وقوع حادثه جلوگيرى كردند.

باز «ماركسيسم» مى گويد: شخصيت ها و افراد آفرينشگر در دگرگونى تاريخ نقشى ندارند؟

به قول يكى از نويسندگان: آيا در طول قرون و اعصار حيات بشر، نهضت و انقلابى را مى توان يافت كه پيشاپيش آن مردان بزرگ و رهبران با شهامت و كاردانى نباشند، و در پيروزى آن تأثير به سزايى نداشته باشند؟

آيا مى توان نبوغ نظامى «جرج واشنگتن» را در نبردهاى استقلال طلبانه آمريكا ناديده انگاشت؟ آيا مى شود تأثير شخصيت مردانى چون «منتسكيو»، «ولتر»، را در تكوين انقلاب كبير فرانسه انكرا نمود و رهبرى «لنين» را در انقلاب اكتبر و پيشوايى «هيتلر» را در اقتدار و توسعه نازيسم و نفوذ «سيد جمال» و «ميرزاى شيرازى» و «گاندى» و «جناح» و امثال آنان را در ايجاد نهضت هاى آزايخواهانه شرق، ناديده گرفت؟

شخصيت ها آن قدر در تكوين انقلاب ها و ايجاد نهضت ها و ترقى و انحطاط ملت ها مؤثر مى باشند كه حتى كسانى كه از نظر ايدئولوژى، تأثير شخصيت را در تاريخ منكرند، باز در مقام عمل، قهرمانان و پيشوايان انقلابى خويش را تا سر حد پرستش تكريم مى كنند.