از اين نظر كه حيوان است، براى خود نيازها و خواسته هايى دارد، و از آن نظر كه انسان است، نيازها و خواسته هاى ديگر. و به عبارت ديگر: از آن نظر كه انسان موجود «غريزى» است، (اعم از غرايز حيوانى و انسانى) براى خود مطلوب و خواسته اى دارد و از آن نظر كه موجود متفكر و انديشمندى است، براى خود خواسته هاى ديگر.

بنابراين، زيربناى تاريخ، خواسته هاى مادّى و معنوى انسان است كه او را به كار و كوشش وا مى دارد و تشريح هر يك از خواسته هاى مادّى و معنوى او، بيانگر نوعى محرك براى تاريخ زندگى او است.

«ماركسيسم» كه از ميان نهادهاى اجتماعى، تنها نهاد اقتصادى را زيربناى زندگى قرار مى دهد و ديگر نهادهاى اجتماعى را بالاخص نهادهايى كه انسانيت او در آن تجلى يافته است، مانند ادبيات، حقوق، اخلاق، هنر و دين را، روبناى اجتماع قرار مى دهد، فقط يك بعد از ابعاد و يك نهاد از نهادهاى او را در نظر گرفته است و اگر واقعيت انسان را كه تركيبى است از حيوان و انسان، و آميزه اى است از غرايز حيوانى و انسانى در نظر مى گرفت هرگز نهاد اقتصادى را براى تمام نهادها حاكم نمى ساخت.

گاهى مى بينيم كه انسان با تعبيرها و تعريف هاى گوناگون معرفى مى شود.

مى گويند انسان موجودى است ناطق (متفكر) مختار و آزاد، اجتماعى، زيبايى خواه، عدالت خواه، كنجكاو و آينده نگر، با وجدان، تخيّل آفرين، آرمان خواه، ماوراى طبيعت جو، عقيده پرست و... .

هر يكى از امتيازات به جاى خود صحيح است، ولى هر كدام گوشه اى از اقيانوس وجود او را روشن مى سازد، نه تمام شؤون او را، و لذا جمله جامع در