و به عبارت ديگر: ما منكر تأثير عوامل و علل در پديده هاى تاريخى نيستيم، زيرا شكى نيست كه بسيارى از حوادث و رويدادهاى تاريخى در سايه يك رشته علل مادى به وجود آمده اند، بلكه بحث ما با «ماركسيسم» در اين جا است كه اين مكتب مى كوشد براى همه حوادث جهان فقط يك عامل مادى معرفى كند و آن عامل اقتصادى است در صورتى كه عامل اقتصادى يكى از عوامل مؤثر تاريخ است نه عامل منحصر به فرد، و به عبارت روشن تر: عامل اقتصادى بخشى از عوامل مادى است، نه همه آن.

اينك ما در اين جا به برخى از علل سازنده تاريخ اشاره مى كنيم: