سخن درباره نيروى محرك تاريخ در اين نيست كه آيا همه حوادث، علل مادى دارند يا برخى از آن ها از علل مادى سرچشمه مى گيرند، و برخى ديگر از علل غير مادى.

و به عبارت روشن تر: سخن درباره مادى و يا مجرد بودن علل حوادث نيست، بلكه سخن درباره منحصر ساختن علل پديده آورنده تاريخ، به يك علت مادى و آن همان مبارزه طبقاتى و تكامل دستگاه هاى توليد، و روابط اقتصادى است.

به طور مسلم، هرگز نمى توان تأثير علل مادى و از ميان آن ها، نقش تكامل دستگاه هاى توليد و روابط اقتصادى را، در شئون گوناگون زندگى اجتماعى انسان منكر گرديد، شكى نيست كه روزى وسيله زندگى انسان، شكار حيوانات بود، وقتى آهن را اختراع كرد، و به گاو آهن و خيش دست يافت، چهره زندگى و تاريخ او دگرگون گرديد، وقتى ماشين بخار را اختراع كرد ورق جديدى از تاريخ را به روى خود گشود، و هر اندازه كه وسائل توليد او كامل تر گرديد، تاريخ نيز دگرگون شد ولى با اين اعتراف هرگز نمى توان آن را عاملِ منحصر گرداننده تاريخ شناخت.

زيرا روح انسان داراى ابعاد گوناگون و مختلف است، يك بعد از روح و روان او را، امور اقتصادى و سودجويى تشكيل مى دهد، چه بسا سودجويى او، ورق تاريخ را دگرگون مى سازد، ولى هرگز نمى توان ابعاد روحى او را منحصر به مسأله سودجويى دانست، و از ديگر غرايز و ابعاد روانى او صرف نظر كرد، و معماى علل تاريخ را تنها از اين راه گشود.