شما مى توانيد در تلاقيث امت اسلامى با تمدن يونانى و ايرانى، شبيه آن چه كه در تلاقى صليبيان با مسلمانان بوده نشانه هاى فراوانى بيابيد، شكى نيست كه اين تلاقى براى مسلمانان مفيد و سودمند بود كه مسلمانان از كتاب هاى علمى آنان استفاده كرده و علوم آنان را تكميل كردند و قسمت اعظم آن ها را به زبان عربى برگردانيدند.

ما با اين كه تأثير تماس ملت ها و تمدن ها را در تأثيرگذارى بر يكديگر پذيرفتيم، باز نمى توان آن را عامل محرك و سازنده معرفى كرد، بلكه اين رويايى و تلاقى، و مشاهده نقاط حساس و آموزنده تمدن ها، حس كنجكاوى انسان را بر مى انگيزد كه از تمدن هاى ديگر اقتباس نمايد و جنبه هاى مفيد و سودمند از تمدن رقيب را فرا گيرد و خود را با سلاح آن ها، مجهز نمايد.

تلاقى امت ها و اصطكاك تمدن ها بسان حضور بر سر غذاى لذيذ است كه اشتهاى نهفته و خفته انسان هارا تحريك مى كند و آن ها را به خوردن غذا تشويق مى نمايد نه اين كه در انسان ايجاد اشتهاد مى كند.

حقيقت اين است كه رويارويى تمدن ها و صنايع، سبب مى گردد كه عامل فعال تاريخ كه همان حس نياز است، به كار افتد و انسان را بر اقتباس تمدن كامل تر و رفع هر نوع نياز وادار مى سازد.

اگر شما اين مقدار از تأثير را عامل محرك و مؤثر تاريخ مى ناميد، ما از آن مضايقه اى نداريم و هرگز خود را در بند الفاظ زندانى نمى كنيم، و بر فرض ثبوت، خود گواهى بر ضد ماركسييسم خواهد بود كه نيروى محرك تاريخ را تنها، «رشد ابزار توليد» و مبارزه طبقاتى مى داند.