است و گفتيم كه در اين مورد، به عنوان گواه، دو نمونه را يادآور مى شويم: يكى نظريه جغرافيايى بود، ديگرى نظريه تلاقى امت ها و تأثير متقابل تمدن ها است، درباره نظريه نخست سخن گفتيم، اكنون پيرامون اين نظريه كه «تاين بى» نويسنده معروف از آن به عنوان «تهاجم و تدافع» نام مى برد، سخن مى گوييم.

در تأثير اين عامل به صورت زمينه و شرط مساعد سخنى نيست و تمدن انسان در سايه تلاقى و تبادل فرهنگى رشد و نموّ مى كند و با نگرش به تاريخ انسان آن هم در محدوده تلاقى به خوبى روشن مى گردد.

نمونه اين تلاقى، رويارويى دو امت غرب و شرق در جنگ هاى صليبى است كه اثرات عجيبى در روبناى تاريخ نهاد و در اين باره «ارنست باكر» استاد علوم سياسى دانشگاه «كمبريج» چنين مى نويسد:

«رفتن به زيارت براى بخشش گناهان از قديم در غرب معمول بوده از طرف ديگر بيت المقدس، مقدس ترين زمين ها محسوب مى گرديد، از اين رو رفتن به آنجا و جنگ كردن بر ضد دشمنان، هم زيارت و هم عبادت خوانده مى شد. نيرويى كه ترتيب داده شد، ميان زوّارى بود كه مسلّح شده و مى خواستند راه را براى زوّار ديگر باز كنند».

اكنون بايد دانست كه جنگ هاى صليبى از نظر يك نهضت عمومى در اجتماع مغرب زمين چه تأثيرى داشته است.

در دايره مذهبى، اين جنگ ها حيثيات و شئون پاپ ها را گم كرد. بدون شك در رهبانيت تأثير نمود، مردم را به آن بى ميل ساخت. در دايره اجتماعى و اقصادى، تساوى طبقات مردم را به وجود آورد به طورى كه كارگران، آزادى كامل تحصيل كردند. بازرگانى و پيشه و هنر ترقى يافت. در دايره سياست، تقسيم نواحى با داشتن