تكامل جامعه انسانى، انجام داديم ـ مع الوصف ـ اگر دارندگان اين نظريه آن را زمينه و شرط مساعد شكوفايى تاريخ انسانى معرفى مى كردند، مناسب تر بود.

زيرا خود اين بيان مى رساند كه عامل سازنده تاريخ، خود انسان، و فكر انسان و به طور روشن تر احساس نياز او است كه او را به تلاش و فعاليت وا مى دارد از اين جهت بايد «فقر» و «نياز» را ما در تكامل تاريخ معرفى كرد، نه سنگ و گل، و نه آب و رود.

و به قول يكى از پژوهشگران «آن چه از تيررس ديد اصحاب نظريه جغرافياگرا دور مانده است، اين حقيقت است كه اگر چه بشر محصول محيط جغرافيايى خويش است ولى نسبت به آن منفعل منفى نيست، بلكه او در مقابل شرايط محيط خويش، واكنش نشان مى دهد و آن را تغيير مى دهد».

صحيح است كه بشر ابزار كار خود را از طبيعت اخذ مى كند و توسط همان ابزار، بر طبيعت تأثير مى گذارد، ولى با وجود اين، محيط جغرافيايى عامل قطعى تغييرات اجتماعى و تاريخى نيست، بلكه تنها يكى از شرايط ضرورى تكامل تاريخى است و در واقع اين، انسان است كه با تلاش براى مقاومت در برابر شرايط جغرافيايى و سازگار كردن آن ها براى زندگى، تكامل تاريخى پيدا مى كند. و آن را زير سيطره اراده خود مى آورد.[1]

در گذشته يادآور شديم كه يكى از اشكالات اين بحث است كه زمينه هاى مساعد سير تكاملى تاريخ، با علل سازنده و آفريننده تاريخ، كاملا مخلوط شده